تیمچه ملک؛ یادآور تجارت‌های جاده ابریشمی
تیمچه ملک‌التجار بازار اصفهان همچون بیشتر کامسراها و تیمچه‌های بازار در دهه‌های گذشته قلب اقتصاد این شهر بوده است. بیشتر بازرگانان و تجار بنام اصفهان در این تیمچه حجره داشتند و دامنه فعالیتشان تا دادوستد با اروپا هم وسعت داشته است.
اصفهان امروز- شیما خزدوز:
دروازه اشرف و تیمچه ملک در راسته شرقی بازار بزرگ از موقوفات محمدابراهیم‌خان ملک است. محمد ابراهیم‌خان فرزند آقامحمد ملک از وزرا دوره قاجار بسیاری از اماکن تاریخی اصفهان را از ضل السلطان خریداری کرد که هم از تخریب در امان بماند و هم تعدادی از آنها را به‌صورت وقف درآورد. تیمچه ملک گذشته از ویژگی‌های اصیل معماری و تزئینات آجر و کاشی‌کاری، یادآور بخشی از تاریخ تجارت و مبادلات خارجی اصفهان از طریق راه ابریشم به اروپا است.
این تیمچه، همچون بیشتر کامسراها و تیمچه‌های بازار اصفهان قلب اقتصادی شهر در دادوستد و تجارت‌های کلان در دوره‌های رونق کسب‌وکار و تجارت بوده است و همچنین در دهه‌های مختلف با صنوف مختلف و هر دوره با خریدوفروش کالایی فعال بوده است.
از قبل از دهه 20 تا دهه 40 بیشتر تجارت ادویه، چای و دخانیات رونق داشت، حدود دهه 50 تا 60 لباس، پارچه ترمه و لوازم‌خانگی و در دهه‌های اخیر بیشتر در حجره‌ها، طلا و پارچه ترمه دادوستد می‌شود.
غلامحسین سقا از کسبه قدیم بازار بزرگ اصفهان در رابطه با مشاغلی که در تیمچه ملک برپا بوده می‌گوید: «از پدربزرگانم شنیده بودم که تیمچه ملک قبل از دهه 20 در ابتدا آسیاب حناسایی برای عطاری‌های اصفهان بوده و یک آسیاب بسیار بزرگ قدیمی بوده که در آن به‌وسیله یک شتر، عمل آسیاب کردن انجام می‌گرفته است. در تیمچه برای ورود مردم باز نبوده و دم در زنجیری انداخته بودند که انتهای آن زنگوله ای داشته و مردم زنجیر را تکان می‌دادند که از این طریق زنگوله به صدا دربیاید و صاحب آسیاب را صدا بزنند.»
او ادامه می‌دهد: «دهه 20 آمیرزا رضا همدانیان در تیمچه یک حجره داشته و انحصار تریاک و دخانیات به دست او بود. منطقه خوراسگان، محله پل بلند احمدآباد و محله مهرگان هم بیشتر زمین‌های کشت خشخاش بوده که برداشت‌های زمین از طریق میرزا رضا همدانیان در تیمچه ملک برای ساخت دارو به اروپا فرستاده می‌شده است.»
حاج علی مهدی ئی نیز حدود نیم‌قرن است که در طبقه فوقانی تیمچه و حجره‌ای پدرش فعالیت می‌کند و خاطرات فراوانی را در رابطه با تجارت‌های بازرگانان بزرگ اصفهان به یاد دارد که بخشی از آنها را هم از زبان پدرش شنیده است و می‌گوید: «دهه 30 بیشتر بازرگانان و تجار بزرگ اصفهان در این تیمچه فعالیت داشتند. حاج محمود فیض، حاج مصطفی بنکدار، اخوان‌هدایی، حاج رضا و حاج محمد صیرفیان و آقای بدیحی از تاجرانی بودند که تا حدود دهه 50 در این مکان فعالیت داشتند. حاج محمود فیض و اخوان‌هدایی از تاجران کتیرا و ادویه‌های چون فلفل و زنجبیل و دارچین نساییده بودند. حاج محمود از طرق جاده ابریشم و از راه چین، کتیرای ایران را به اروپا و بیشتر به آلمان می‌فرستاد.»
او ادامه می‌دهد: «آقای بدیعی هم که تاجر چای بود بیشتر با هند و چین دادوستد انجام می‌داد. اخوان صیرفیان هم که از تاجران بزرگ فرش در اصفهان بودند تا حدود دهه 40 و 50 در این تیمچه حجره داشتند. حاج مصطفی بنکدار دهه‌های 40 و 50 از تاجران بزرگ فرش و قالی در اصفهان بود. حاج مصطفی از نوادگان خاندان بنکدار بود که در خیابان حکیم یک‌خانه تاریخی دارند و این خانه چند صدسال است که وقف روضه‌خوانی شده است. حاج مصطفی بیشتر تجارت چای، روغن کرمانشاهی، قالی کرمان، کرک و ابریشم فرش را هم انجام می‌داد و همچون بیشتر تجار تیمچه از طریق جاده ابریشم به مبادلات خارجی می‌پرداخت.»
مهدی‌ئی همچنین درباره شکل تیمچه می‌گوید: «تیمچه از سه بخش زمستانه، بهارانه و باربند تشکیل‌شده که قسمت باربند، استراحتگاه و طویله‌های شترها و قاطرهای باربر بود که از شهرهای دیگر می‌آمدند و شب تا صبح را در تیمچه بیتوته می‌کردند. تاجران قدیم اصفهان بیشتر از رجال شهر و مردمان بااعتبار و نفوذی در بین عوام مردم و دستگاه‌های حکومتی بودند، چراکه اقتصاد یک شهر و بلکه اقتصاد کشور به دست آنان اداره می‌شد.»
او درباره تنها وسایل ارتباطی مدرن آن زمان در تیمچه ملک می‌گوید: «اخوان بنکدار، اخوان‌هدایی و حاج محمود فیض ازجمله بازرگانانی بودند که آن دوره اداره مخابرات کد و رمز تلگراف را در اختیار آنها قرار داده بود و اینها تنها کسانی بودند که در حجره‌های خود تلگراف داشتند تا از این طریق در ارتباط با تجار شهرها و کشورهای دیگر با سهولت فعالیت کنند. رمزهای سه شماره‌ای تلگراف به نام این چند تاجر اصفهان هم‌اکنون در آرشیو مخابرات اصفهان وجود دارد.»
مهدی‌ئی در رابطه با شیوه حساب‌وکتاب تاجران قدیم تیمچه ملک می‌گوید: «بیشتر تاجران، منشی‌هایی داشتند که حساب و کتاب ها را انجام می‌داند و حکم حسابدارهای امروزی را داشتند. هرکدام از حجره‌ها سه دفتر داشتند. دفتر چرکنویس، دفترمعین و دفتر کل. چرکنویس معمولاً حساب‌های روزانه و سردستی در آن یادداشت می‌شد، دفتر معین که از همه مهمتر بود، ویژه حساب‌های کلان بود که بیشتر به خط سیاق ثبت و نگهداری می‌شد و به آن حساب سیاقی می‌گفتند. تمام حساب های حجره هم در دفتر کل ثبت می شد. به خاطر دارم که چند سال پیش بعد از سال‌ها در حجره حاج مصطفی بنکدار را باز کردند و هنوز دفاتر حساب‌های قدیمی در آنجا بود. رقم‌های معاملاتی که در آن ثبت‌شده بود را وقتی به پول امروز حساب کردند، آنقدر زیاد بود که با آن می‌شد تمام مغازه‌های بازار بزرگ امروز را خرید.»
مهدی‌ئی می‌افزاید: «دهه 40 یک صرافخانه هم در تیمچه وجود داشت که صاحبش حاج میرزاعلی ضرابی بود که به حاج صراف معروف بود و او نخستین سفته و چک‌هایی را که بانک سپه، بانک ملی و بانک تهران (ملت) صادر می‌کرد را از تاجرانی که با شهرستان‌ها در ارتباط بودند می‌گرفت و با کسر مبلغی به پول تبدیل می‌کرد. به خاطر دارم که آن دوره توریست‌های زیادی به ویژه از آمریکا به اصفهان می‌آمدند. اواخر دهه 40 یوری گاگارین، نخستین فضانوردی که به کره ماه رفته بود، به ایران دعوت‌شده و در طی سفرش از اصفهان هم بازدید داشت، او از بازار اصفهان و تیمچه ملک هم دیدن کرد.»
تیمچه ملک اما امروز با خاطرات فراوانی که کاسبان قدیم از رونق تجارت و فعالیت بازرگانان بزرگ اصفهان در آن دارند، بسیار خلوت و آرام است و علی‌رغم چندین دهه شهرت این تیمچه امروز تنها در معماری و فضای تاریخی آن معنا می‌شود.