مرمت مسجد جامع، جایی برای کسب تجربه
مرمت مسجد جامع مانند مرمت بسیاری دیگر از بناهای تاریخی در سال‌های اخیر با انتقادهایی مواجه شده، انتقادهایی که نوک پیکان آن سمت تفکر حاکم بر این نوع مرمت‌ها را نشانه گرفته‌شده، تفکری که به‌جای مرمت به زیباسازی اهمیت می‌دهد.
الهام باطنی/اصفهان امروز: چندی پیش بود که خبر مرمت مسجد جامع اصفهان با عکسی از بهم‌ریختگی کارگاه‌های مرمتی این مسجد، حاشیه‌ساز شد.
در همین زمان بود که حسین یزدانمهر، مدیر پایگاه ثبت جهانی مسجد جامع اصفهان خبر داد که پنج طرح مرمتی در این بنا در حال اجرا است. او گفت: «کارگاه مرمت سنگفرش کف ضلع شرقی و جنوب شرقی حیاط مسجد جامع، به‌صورت حصاری به مساحت 80 مترمربع پیش رفته است.»
او بخش‌های دیگر این پروژه را هم شرح داد: برچیدن آجرفرش قدیمی، اصلاح شیب‌بندی، سبک‌سازی، اجرای اندود کاهگل و اجرای آجرفرش بام با آجرهای قدیمی و آجرهای جدید، ساماندهی بدنه‌ها، مرمت نمای آجری و بندکشی.
به گفته او، یکی از پروژه‌های مرمتی جاری در مسجد جامع عتیق تا پایان سال هم مرمت سنگفرش‌های حیاط مرکزی است که در سال‌های گذشته به دلیل مشکلاتی که سنگفرش کف حیاط از نظر هدایت آب‌های سطحی داشته، مشکلاتی برای ضلع غربی و شمالی مسجد ایجاد کرده بود.
او به این هم اشاره کرد که مرمت بام جنوب غربی مسجد تمام‌شده و هدف این طرح، مرمت و ساماندهی قسمت جنوب غربی بام مسجد است که شامل مرمت بدنه‌های بیرونی و فوقانی گنبد نظام الملک، مرمت و تحکیم بام ایوان صاحب و شبستان صفوی است که در جنوب غربی مسجد واقع‌شده است.
او به در حال انجام بودن مرمت مدرسه مظفری و سقاخانه صفوی و کانال نای‌کش جنوبی و مرمت کاشی‌کاری بدنه‌های پیرامونی مسجد و منارها و تزئینات چوبی در مجلسی، منارها و مأذنه مسجد هم اشاره کرد.
نوید درخشانفر، کارشناس فنی این پایگاه هم البته از توضیح درباره عکسی که در یکی از خبرگزاری‌ها منتشرشده بود و بهم‌ریختگی این کارگاه مرمتی را نشان می‌داد، بازنماند. او گفت: «در زمان گرفتن این عکس، باد شدید در اصفهان شروع به وزیدن کرد. برای جلوگیری از ایجاد مخاطرات ایمنی برای گردشگران به مجری پروژه، دستور توقف کار و باز کردن پارچه‌های حصار، داده شد و بلافاصله پس از تثبیت وضعیت جوی و کاهش وزش باد، حصار به حالت قبلش بازگشت.»
بحث‌های اصلی مربوط به مرمت این مسجد البته ارتباط مستقیم با این عکس نداشت. قضیه اصلی، این بود که در جریان مرمت این مسجد، مثل بسیاری از پروژه‌های مرمتی سال‌های اخیر، حفظ شکل اصلی تاریخی اهمیت چندانی نداشت و نوعی نوسازی مدنظر بود. اینکه بنای جدیدی ساخته شود که چندان هم طبق نمونه تاریخی نباشد، به‌جای اینکه برای حفظ بخش‌های قدیمی یک بنا به همان شکل که هست، برای ترمیم تلاش شود. این نکته فراموش می‌شد که بخش‌های جدید یک بنای تاریخی را هم باید سازگار با بخش‌های قدیمی آن ساخت، ولی نباید از آن تقلید کرد. نکته‌ای که در مرمت‌های امروزی در نظر گرفته نمی‌شود و در شرایط فعلی، در مرمت‌ها، بیشتر یک بنای تاریخی را خراب می‌کنند و بعد، آن را دوباره می‌سازند و مثل یک بنای تاریخی تزیین می‌کنند و به این نکته دقت نمی‌کنند که بازسازی و نوسازی، باید بر اساس شرایط تاریخی بنا، باهم سازگار باشد.
منصور خادم خراسانی، استاد مرمتگر دراین‌باره می‌گوید: «مرمت‌های بخش خصوصی در سال‌های اخیر، مشکلاتی دارد، با توجه به آنچه ما آموخته‌ایم و کارهایی که قبلاً انجام‌شده است»
او برای این ادعایش مثالی هم می‌زند: «نمونه رعایت نکردن اصول مرمت را در مرمت کاخ چهلستون می‌توان دید. یکی از این اصول، این است که از رنگ طلا و رنگ سفید در مرمت نباید استفاده کرد، چون زیر کار را می‌پوشاند. این در حالی است که اخیراً از این رنگ‌ها زیاد استفاده می‌شود»
او مشکل دیگر را اینکه امروز هر کس در مرمت، ساز خودش را می‌زند، می‌داند، درحالی‌که درگذشته در تمام ایران از اصول واحدی برای مرمت استفاده می‌شد. خادم خراسانی این اصول را اینچنین تشریح می‌کند: «اصول استفاده از گچ زبره و گچ نو هم در مرمت‌های فعلی رعایت نمی‌شود و برای مثال، معلوم نیست کدام بخش بنا، به‌تازگی مرمت‌شده و کدام بخش، قدیمی است»
ازنظر خادم خراسانی، چنددستگی در مرمت بنا، اتفاق ناگوار سال‌های اخیر است که برای حل آن، باید هیئتی ایجاد و این مسئله در آن عنوان شود. از طرف دیگر، افراد کم‌تجربه، بناها را مرمت می‌کنند، درحالی‌که برای مثال، مسجد جامع، قدیمی و ارزشمند است و مرمت آن، برای کسب تجربه نیست.
شاید بزرگترین اتهامی که به تیم فعلی مرمت مسجد جامع وارد باشد، همین کم‌تجربگی و جوان بودن افراد است، در شرایطی که اساتید کارکشته این عرصه در اصفهان حی و حاضر هستند و بر اساس تجربه خود، این شکل مرمت را اصولی نمی‌دانند، معلوم نیست چرا اداره میراث، بر مرمت غیراصولی بناهای مهم تاریخی و با حضور تیم‌های مرمتی نه‌چندان باتجربه اصرار دارد؟