کاروانسرای ملک بی صاحب یا صاحبداران فروان

باید دید که کاروانسرای ملک با اوضاع اسف باری که امروز دارد چه زمانی به سامان می رسد و کدام یک از مالکان و صاحبان آنها به تاریخ این مکان تاریخی اهمیت می دهند و بعد از گذشت سال های متمادی دست خیری به این بنا می‌کشند.
به گزارش تسنیم، ملک یا رکن الملک، تخت فولاد یا سنگ تراش ها نام های کاروانسرای تاریخی است که براساس اسناد تاریخی مربوط به دوره شاه عباس اول صفوی بود که همت اسفندیار بیک ترکمان از سرداران صفوی ساخته شده است.
براساس طرح های جامع صفوی به جای مانده این کاروانسرا به عنوان دروازه جنوبی شهر اصفهان احداث شده است که کاروانسرای ملک به نحوی قرار گرفته که در سمت شمال آن ابتدا تکیه آباده ای و سپس مسجد شاخص رکن الملک و آنگاه پس از آن آرامگاه واله قرار گرفته است. در سمت غرب بنا هم تکیه تویسرکانی و پس از آن تکیه خاتون آبادی قرار دارد و در جنوب بنا تکیه زندی ها بوده که خراب شده است و اکنون گورستان عمومی قرار دارد.
در سمت شرق بنا هم دو تکیه جهانگیرخان قشقایی و تکیه شهشهانی قرار گرفته است. این کاروانسرا از نظر مالکیت در دوران شاه عباس اول صفوی یک بار وقف شده بوده که متأسفانه کتیبه مربوط به موقوفه مفقود گردیده است و بار دوم در دوران قاجاریه و حکومت مسعود میرزا ظل السلطان همچون سایر آثار صفویه در خطر تخریب و فروش مصالح بوده که حاج محمّدابراهیم ملک التجار اصفهانی از فرهنگ دوستان وجه تعمیر آن را پرداخت کرده و از تخریب آن جلوگیری می کند و پس از مرمت و بازسازی مجدداً آن را وقف می کند.
در وقف نامه کاروانسرای ملک چه آمده است؟
در سند وقف نامه کاروانسرای ملک آمده است که "کل ششدانگ یک باب کاروانسرای آجری واقفه در تخت فولاد به کافه توابع و لواحق از حجرات و درب و طویله و غیرها باتمام. متولی این بنا آقای المدرس و سپس فرزندش است و بایستی درآمد آن را جمع کند و طبق نیاتت خرج کند. مصارف در کربلای معلّی جهت روشنائی ضریح مطهر سیدالشهدا (ع) چهار شمع هر شب بسوزد با حق الزحمه چراغچی و کلید دار در هر سال یکصد و پنجاه تومان برای روشنائی حضرت ابوالفضل(ع)، برای مریضخانه، جهت کفن و دفن فقرا، برای سبیل کردن آب و یخ مصنوعی و ماهی ده تومان سالی صد و بیست تومان برای خانه ای که در تابستان بخرند و در زمستان به فقرا دهند، برای حجت الاسلام مروج الاحکام آقای سیدالعراقین حاجی میرزا عبدالحسین مدرس حق الوصایه و التولیه ایشان در هر سال دویست تومان بدون کسر و نقصان باید بایشان برسد".
معماری این کاروانسرا عبارت است از یک فضای پیش ورودی در جبهه شرقی بنا شامل دهانه های خسته نشین در طرفین ورودی به صورت قرینه نسبت به سردرب ورودی و مالبندهایی که در جرزهای این دهانه ها پیش بینی شده است و سردرب رفیع و زیبا در محور طولی بنا که سقف آن با رسمی بندی نیمکار تزیین شده است. سپس بلافاصله وارد هشتی مربع شکل می شویم که چشمه طاقی با کاربندی زیبا آن را پوشانده و ایوانچه ها و دو اطاق در طرفین به همراه راه پله بام که در همین هشتی قرار دارد.
سپس به ایوان شرقی صحن کاروانسرا متصل می‌شود، همچنین صحن کاروانسرا چهار ایوانه و به صورت مستطیل الماس تراش است و در چهار گوشه چهار ایوانچه با سقف کاربندی تزیین شده وجود دارد و کل نماهای داخل صحن آجرکاری و ساده چین می باشد. فضاهای اطراف صحن شامل ایوانچه هایی که به حجره ها متصل است و چهار ایوان در چهار برای روی محورهای اصلی و همچنین دو ایوانچه شمال غربی و جنوب غربی به حیاط های کوچک و مستقل دو گوشه فوق متصل می شودند و راه ارتباطی دو شترخوان های شمالی و جنوبی از دو دهانه در جبهة شمالی صحن و دو دهانه از جبهة جنوبی صحن است که این شترخوان‌ها در طول کامل شمالی و در طول کامل جنوبی تعبیه شده اند.
ملک شکوه دیروز، ویرانه امروز اما اکنون پس از گذشت سال های متمادی از این کاروانسرا، تنها یک خرابه از شکوه دیروز باقی مانده است.
علیرضا جعفری زند، کارشناس تاریخ در این باره بیان  می‌گوید این کاروانسرا 160 حجره دارد که به مرور زمان تخریب شده و طبقه بالای آن کامل از بین رفته و تمام کاشی‌ها در طول زمان به سرقت رفته است، این کاروانسرا از بزرگترین کاروانسراهای بازار اصفهان است که وضعیت خوبی ندارد. کاروانسرای بعدی ملک نزدیک به سرای گلشن در بازار بوده که مربوط به دوره مظفرالدین شاه قاجار است.
جعفری زند تصریح کرد: کارونسرای ملک که در مجموعه تخت فولاد وجود دارد در حال حاضر به عنون یک انبار، خرابه استفاده می‌شود و در حال تخریب است، مدتی نیز در آن سنگ قبر می‌تراشیدند که باید به آن رسیدگی شود زیرا این کاروانسرا از نظر مکانی در موقعیت خوبی قرار دارد زیرا در شهر قرار گرفته و اگر مرمت شود ظرفیت‌های زیادی برای کاربری آن وجود دارد.
اما فریدون الهیاری مدیرکل میراث فرهنگی اصفهان در این‌باره به تسنیم گفت: این بنا در مالکیت ما نیست البته در این زمینه مکاتبات و پیگیری‌هایی صورت گرفته که مالک برای حفظ و حراست آن اقدام کند اما نتیجه نگرفته‌ایم.
وی افزود: این بنا در مالکیت اوقاف است در این مورد باید مالک برنامه داشته باشد و با توجه به اینکه بنا به ثبت ملی رسید است این مسئله پیگیری مجدد می‌شود.
کاروانسرای ملک بی صاحب یا صاحبداران فروان
گفتنی است یکی از مشکل ترین مسائلی که گریبان‌گیر این بنا بوده وضع حقوقی آن است که بزرگترین آسیب به بنا ناشی از همین فقدان متولی بنا یا صاحب های فراوان داشتن بناست، در این بنا کسانی که ادعای داشتن حق می کنند بسیار فراوان تر از تعداد انگشتان دست هستند. اشخاص دیگری که در این زمینه اداعای ماکیت می کنند، غرفه دارانی هستند که در بنا مشغول هستند.
گفته می شود هیچ یک از غرفه داران در حدود 10 الی 15 سال اخیر اجاره ای به هیچ شخصی پرداخت نکرده اند. شخص دیگری که در این زمینه ادعای مالکیت می کند سرایدار بناست که حدود 45 سال است در این بنا اقامت کرده و قسمت های بسیاری را در اختیار دارد و او نیز می گوید که با پرداخت پولی به عنوان اجاره در این بنا ساکن شده است و مدعی دریافت اجاره از بقیه غرفه هاست. وی می گوید با پرداخت اجاره به مرحوم سید العراقین به این شرط سرایداری اینجا را قبول کرده که از حجرات دیگر حق الزحمه دریافت کند.
البته علاوه بر اشخاص یاد شده، ارگان هایی از جمله مجموعه فرهنگی تخت فولاد، اداره اوقاف و سازمان میراث فرهنگی خود را مالک آن می دانند.
حال باید دید که کاروانسرای ملک با اوضاع اسف باری که امروز دارد، چه زمانی به سامان می رود و کدام یک از مالکان و صاحبان آنها به تاریخ این مکان تاریخی اهمیت می دهند و بعد از گذشت سال های متمادی دست خیری به این بنا می‌کشند.