کلیسای وانک؛ میراث پرشکوه ارامنه
به پیشنهاد روابط عمومی کلیسای وانک و با پشتیبانی شورای خلیفه‌گری ارامنه استان اصفهان، دوازدهم و سیزدهم تیرماه جلسات آموزشی برای راهنمایان تور در مجموعه کلیسای وانک برگزار شد. هدف از این جلسات شناساندن این مجموعه به‌عنوان یکی از جاذبه‌های مهم گردشگری فرهنگی اصفهان عنوان‌شده است.
زهرا حسومیان/اصفهان امروز: کلیسای وانک یکی از جاذبه‌های مهم گردشگری اصفهان به شمار می‌رود و قابلیت بالایی برای جذب گردشگران دارد. به همین دلیل روابط عمومی کلیسا با پشتیبانی شورای خلیفه گری برنامه‌هایی را برای معرفی بهتر این مجموعه برگزار میکنند. برنامه‌ی اول آموزشی شامل دو سخنرانی در مورد تاریخچه‌ی کلیسا و موزه بود. سخنرانی اول در رابطه با کلیسای وانک، معماری و دیوارنگاره‌های توسط کارین درماردیروسیان، کارشناس تاریخ، در صحن کلیسای وانک انجام شد. درماردیروسیان در مورد تاریخ جلفای قدیم گفت: «جلفا یک مرکز تجاری خودمختار کوچک و منحصربه‌فرد بود که زیر نظر بازرگانان ارمنی اداره می‌شد. موقعیت جغرافیایی جلفا این شهر را دارای اهمیت تجاری زیادی کرده بود زیرا در مسیر جاده‌هایی قرار داشت که آسیای میانه را به ایران و سواحل شرقی دریای سیاه و جاده‌های بزرگ قفقاز متصل می‌کرد. رود ارس نیز در کناره‌ی شهر جریان داشت و این امکان را فراهم می‌آورد که جاده‌ی شمال مسیر خود را تا شهر بزرگ و تجاری تبریز ادامه دهد.»
«در آغاز قرن هفدهم میلادی ارامنه که از یورش‌های حکومت عثمانی به تنگ آمده بودند از شاه‌عباس درخواست کمک میکنند. مالیات‌های سنگین، آزار و ناامنی، بسیاری از ساکنان آن منطقه ازجمله ارامنه را به فرار از سرزمین‌های اصلی خود و پناه بردن به حکومت صفوی وادار کرد. شاه‌عباس بسیاری از بازرگانان و صنعتگران و کشاورزان ارمنی جلفای قدیم را راهی ایران کرد. این مهاجرین نخست وارد تبریز و بعد در اصفهان ساکن شدند.»
«در سال 1614 شاه‌عباس فرمان می‌دهد با استفاده از سنگ‌های کلیسای اجمیادزین، کلیسای جامعی تحت نظارت پاپ برای ارمنیان ساخته شود. این فرمان موجب نگرانی ارمنیان شد چراکه آنها ارتودکس بودند و سیطره کاتولیک‌ها را نمی‌پذیرفتند. از طرفی اجمیادزین مکان مقدسی برای همه‌ی ارمنیان جهان محسوب می‌شد و تخریب آن بی‌حرمتی به اعتقادات مذهبی همه‌ی ارامنه بود. اما در سال‌های1654 و 1655 اتفاق مهمی برای ارامنه روی داد. شاه‌عباس دوم که از خلف وعده‌ی اروپاییان در مورد ورود به جنگ علیه حکومت عثمانی سرخورده شده بود، فرمان شاه‌عباس اول را که در مورد ساخت کلیسای جامع تحت نظارت پاپ بود، لغو کرد. ارامنه از این فرصت استفاده کردند و کلیسای خود را در محل دیر آمناپرگیچ بنا نهادند. درماردیروسیان گفت: «دیر آمناپرگیچ یک سال بعد از استقرار ارامنه در جنوب زاینده‌رود، در سال 1606 به یاد دیری به همین نام واقع در جلفای قدیم، ساخته شد. در سال 1630 مرکز علمی دیر توسط اسقف خاچاطور کساراتسی و تعدادی از بازرگانان جلفا تأسیس می‌شود.» خاچاطور کساراتسی در سال 1638 اولین چاپخانه در ایران و خاورمیانه را در همین دیر احداث می‌کند.
ساخت کلیسای وانک (هوسپ آرماتاتسی) 9 سال زمان می‌برد و در سال 1664 به اتمام می‌رسد. تمام دیوارهای داخلی کلیسا پوشیده از نقاشی است درحالی‌که نمای خارجی کلیسا فاقد هرگونه تزئینات است. بعدها ساختمان‌های دیگری ازجمله ساختمان چاپخانه، برج ساعت، کتابخانه‌ی جدید و ... در اطراف کلیسا ساخته شدند. به خاطر وجود گنبدهای بیضوی، نمای کلیسای وانک شبیه نمای مساجد ایران است. در ساخت کلیسا به‌جای سنگ از خشت و آجر استفاده‌شده است. درماردیروسیان در پایان به نقاشی‌های داخل کلیسا پرداخت که برگرفته از داستان‌های عهد قدیم و جدید هستند.
ارامنه بعد از کوچ به ایران میراث هنری خود را نیز به جلفای نو منتقل کردند. هنرمندان ارمنی در جلفای نو با بهره‌جویی از میراث هنری سرزمین آبا و اجدادی خود و تأثیرپذیری از هنر ایرانی به ابداع آثار هنری گوناگون ازجمله بنای کلیساها و عمارت‌های مجلل پرداختند. قدمت موزه‌ی کلیسای وانک، البته نه در شکل و وسعت کنونی آن، به سال 1905 بازمی‌گردد. در این تاریخ به کوشش طـاطـاووس هونـانیـان اتاق‌هایی در ضلع شمالی حیاط کلیسای وانک برای نگهداری و نمایش کتاب‌ها، نسخه‌های خطی و اشیای تاریخی ساخته شد. این اتاق‌ها تا 1930 هم‌زمان به‌عنوان موزه و کتابخانه مورداستفاده قرار می‌گرفت.
در بخش دوم زویا خاچاطور در موزه‌ی کلیسای وانک، در مورد تاریخچه این موزه سخنرانی کرد. او گفت: «بین سال‌های 1930 تا 1933 سرکیس خاچاطوریان، نقاش و هنرمند معروف ارمنی، به دعوت حکومت وقت از اروپا به ایران آمد. سفر وی به‌منظور مرمت و کپی‌برداری از نقاشی‌های بناهای دوران صفوی بود. خاچاطوریان پس از اتمام کار خود در اصفهان نمونه‌هایی را که تهیه‌کرده بود در تهران، پاریس، قاهره، لندن، نیویورک و سایر شهرها به نمایش گذاشت و به‌این‌ترتیب هنرشناسان غرب را باهنر نقاشی و معماری زیبای مکتب اصفهان آشنا ساخت. وی در مدت سکونت خود در جلفا نقش بسیار مهمی در پیشرفت و شکوفایی فرهنگ ارمنیان جلفا ایفا کرد. ازجمله فعالیت‌های او می‌توان به برگزاری کلاس‌های نقاشی و پیشنهاد تأسیس موزه‌ی کلیسای وانک و همکاری در بنیان‌گذاری این موزه اشاره کرد.»
«چهل سال بعد از تأسیس موزه و با توجه به رشد و توسعه‌ی روزافزون صنعت گردشگری در کشور، به‌ویژه در شهر اصفهان و اهمیت و لزوم حفظ میراث هنری و فرهنگ بومی ارمنیان جلفا، شورای خلیفه‌گری اصفهان درصدد برآمد تا موزه‌ای مطابق با اصول و مبانی روز تأسیس کند؛ بنابراین در پی جلساتی که شوراهای خلیفه‌گری اصفهان و تهران در سال 1968 برگزار کردند تصمیم بر آن شد که با در نظر گرفتن موقعیت جغرافیایی و سیاسی جلفا، موزه‌ی جدید در اصفهان و در شمال محراب کلیسای وانک بنا شود. بودجه‌ای معادل شش‌صد هزار تومان برای ساخت این بنا اختصاص یافت و مسئولیت طراحی و تهیه‌ی نقشه‌ی آن به مهندس ژنی یا آفتاندالیان و اجرای نقشه به مهندس کشیشیان سپرده شد. ساخت موزه در سال 1971 پایان یافت و از پروفسـور آرپـاک مخـیتـاریان، باستان‌شناس و شرق‌شناس ارمنی و مسئول بخش اسلامی موزه‌ی سلطنتی بروکسل برای طبقه‌بندی اشیا و موزه آرایی دعوت شد. او از 25 مارس 1971 به مدت یک ماه در جلفا فعالیت می‌کرد.»
خاچاطور گفت: «در 19 اکتبر 1971 ساعت هفت بعدازظهر، موزه با حضور استاندار اصفهان، پیشوایان مذهبی و نمایندگان شوراهای خلیفه‌گری اصفهان و تهران، نماینده‌ی مجلس اصفهان و جنوب ایران، روزنامه‌نگاران و نماینده‌هایی از شهرهای ارمنی‌نشین ایران افتتاح شد. با توجه به تاریخ تأسیس موزه‌ی کلیسای وانک، این کلیسا از پیشگامان موزه‌داری در تاریخ ایران محسوب می‌شود.»
این موزه از چندین بخش تشکیل‌شده که یکی از آنها به موضوع نسل‌کشی ارامنه توسط حکومت عثمانی اختصاص‌یافته است. از قسمت‌های دیگر موزه می‌توان به بخش کتاب‌ها و نسخه‌های خطی، بخش تابلوهای گچ‌بری‌های و نقاشی، بخش آثار فلزی، بخش‌های منسوجات، آثار چوبی، ظروف چینی و سفالی و بخش فرمان‌ها اشاره کرد. قدیمی‌ترین فرمان به سال 1564 میلادی برمی‌گردد و متعلق به شاه‌طهماسب صفوی است. این فرمان نشان می‌دهد ارمنیان قبل از مهاجرت به جلفا ارتباط فرهنگی و تجاری نزدیکی با شاهان صفوی داشته‌اند.
ازآنجاکه منابع نوشتاری در مورد تاریخ ارامنه ایران اندک است، برگزاری چنین جلساتی برای شناساندن جاذبه‌های جلفا ضروری به نظر می‌رسد. خاچاطور در پایان یادآور شد: «این جلسات با مباحث بیشتر و به‌صورت جزئی‌تر ادامه خواهند داشت.»