دستکند دامنه؛ گنج پنهان گردشگری
بخش قدیمی شهر دامنه کنونی بر روی شهر قدیمی و زیرزمینی بناشده است که دانستن و دیدن هر دو بخش در کنار هم الگوی متفاوت و معناداری از شهرسازی و زیست مردم این منطقه را ارائه می‌کند. با همه این‌ها آن شهر زیرزمینی همچنان در لایه‌های پنهان شناخت قرارگرفته است. گنجی پنهان در گردشگری مشروط بر آنکه جویندگان گنجی هم پیدا شود.
سعید آقایی/اصفهان امروز: در ساعات پایانی یک روز تابستانی که گرمای سفر و اتوبوس، خستگی را بر چهره مسافران نشانده بود، وارد شهر زیبای دامنه شدیم و فرصتی شد تا یک دستکند از مجموعه شهر زیرزمینی این شهر را بازدید کنیم. ورودی دستکند، چندان با یک ورودی مکان تاریخی و گردشگری همخوان نبود. نشانه‌ای از رهنمای گردشگران و محوطه‌سازی فرهنگی مناسب با یک شهر زیرزمینی برای مخاطب دیده نمی‌شود. قبل از ورود، ذهن مخاطب دنبال چندان چیز مهمی نمی‌گشت. ولی با وارد شدن به این محیط استثنایی و توضیحات آقای روح‌ا... محسنی، همه‌چیز عوض شد.
چراغ‌ها روشن شد و همراه آقای مرمتگر و با توضیحات او وارد دستکند شدیم. 17 متر نخست ورودی، دیواره‌های سنگی که با روی‌هم نشستن سنگ‌ها بدون هیچ ملاط، شوک نخست را به مخاطب وارد می‌کند. محسنی می‌گوید: «سازندگان این دستکندها می‌دانستند که هر نوع ملاطی می‌تواند باعث نشست دیواره‌ها گردد. آن‌ها تا جایی که به خاک قابل کندن و سفت برسند این دیواره‌ها را ایجاد می‌کردند. درست در پایان این دیواره‌ها دستکند شروع می‌شود.»
فضای سرد داخل دستکند، نخستین واکنش مخاطب را در دل این هوای گرم برمی‌انگیزد و محسنی ادامه می‌دهد: «اینجا در تابستان خنک و حتی سرد است و در زمستان گرم و مطبوع! درست خلاف آنچه در بیرون وجود دارد.»
کم‌کم سردی هوا، همراهان را به تکاپو می‌اندازد و بازدیدکنندگان می‌گویند که بازدید تابستانی اینجا هم نیازمند لباس پاییزی و گرم است. محسنی که خود با کار مرمتی، این دستکند را برای بازدید عموم آماده کرده است از فضای معماری این دستکند می‌گوید: «دستکند شماره یک، حدود ۱۵۰۰ مترمربع زیربنا دارد و دارای یک نقشه کامل از معماری دوره صفوی است و می‌توان قسمت‌های مختلف ورودی دالان ورودی سنگ‌چین، هشتی، هواکش، محل نگهداری دام‌های سبک و سنگین در دو طرف هشتی، حیاط مرکزی، چاه‌آب، حوض‌آب، نمازخانه و اتاق‌های اطراف حیاط مرکزی را در آن دید. این همان معماری صفویه است.»
باهم همه‌جا را نگاه می‌کنیم. یکی از زیباترین این مکان‌ها، نمازخانه است. تنها آرایه هنری مجموعه که یک‌چشم زخم است درست مانند چشم، نگاهبانی می‌کند و همه‌کسانی که در دوره‌های مختلف تاریخی از این مکان بازدید کردند را رصد می‌کند. از زیر آرایه عبور می‌کنیم و بخش‌های مختلف را با راهنما می‌بینیم. راهنما ادامه می‌دهد: «شهر زیرزمینی دامنه متشکل از ۱۵۰ عدد دستکند است که در زیر قسمت قدیمی شهر واقع‌شده و قدمت قدیمی‌ترین دستکند هنوز معلوم نیست ولی همه آن‌ها نشان‌دهنده آشنایی مردم دامنه با سبک معماری این نوع دستکندها از قدیم‌الایام تاکنون است.» وی ادامه می‌دهد: «احتمال سابقه 250 ساله برای دستکند اول وجود دارد.»
وی با تأکید بر اینکه تقسیم فضاهای داخلی و نامگذاری این فضاها حکایت از زندگی دسته‌جمعی در این شهر زیرزمینی داشته و هر خانواده برای خود قسمتی از این شهر زیرزمینی را ایجاد کرده، ادامه می‌دهد: «این دستکندها شبیه خانه‌های دوره صفویه بوده و شامل ورودی، دالان، هشتی و حیاط مرکزی است که اطراف حیاط توسط اتاقک‌هایی احاطه‌شده است و حکایت از زندگی دسته‌جمعی دارد.» نقطه‌های عجیبی در این دستکند وجود دارد مثل‌اینکه در نقطه‌ای از این دستکند، بالای سر انسان حدود 17 متر خاک وجود دارد. هرکدام از مکان‌های دستکند می‌تواند به‌عنوان یک فرصت گردشگری و انسان‌شناسی، دیده شود.
دستکند شماره یک حدود ۱۵۰۰ مترمربع زیربنا دارد و دارای یک نقشه کامل از معماری دوره صفوی است و می‌توان قسمت‌های مختلف ورودی دالان ورودی سنگ‌چین، هشتی، هواکش، محل نگهداری دام‌های سبک و سنگین در دو طرف هشتی، حیاط مرکزی، چاه آب، حوض آب، نمازخانه و اتاق‌های اطراف حیاط مرکزی را در آن دید
محسنی تاکنون کارهای مرمتی متفاوتی را در استان‌های مختلف انجام داده و دلسوزی، پشتکار و نگاه عالمانه او توانسته کارها را به‌خوبی جلو ببرد. خبر پیدا شدن شهری زیرزمینی در دامنه فعلی توجه بسیاری از دوستداران میراث فرهنگی را به خود جلب کرده به‌گونه‌ای که با توجه به وسعت تخمین‌زده این شهر می‌توان دامنه را از این پس شهر دوطبقه ایران نامید. این کارشناس بابیان اینکه دامنه با قدمتی بیش از 3 هزارسال، در زمان‌های متفاوت عرصه تاخت‌وتاز پادشاهانی از سلسله‌های مختلف بوده است، اضافه می‌کند: «با توجه به شرایط موجود در منطقه، شهر زیرزمینی دامنه در سال‌های گذشته و با توجه به شرایط زندگی مردم نوعی معماری خاص در این شهر شکل‌گرفته که ساکنان نسبت به ایجاد سرپناهی با کاربری‌های مشخص در دل زمین برای خود اقدام کردند.» وی که خود از اهالی این شهر است و بافت مردمی و روایی آن کاملاً آشناست درباره انگیزه شکل‌گیری شهر زیرزمینی می‌گوید: «نبود مصالح برای اجرای دیوارهای باربر و پوشش سقف، محافظت در برابر خطر ناشی از حمله دزدان، محافظت در برابر سرما را می‌توان از علل پیدایش این شهر دانست.» وی همچنین می‌گوید این دستکندها در تابستان و فصل گرما کارایی خاصی نداشته‌است. محسنی معتقد است در زیر بخش قدیمی دامنه، دستکندهای بسیاری است و درست به همین دلیل با مشکلات شهری امروز در این بخش مواجه هستند. تمام اطلاعات موجود در خصوص شهر زیرزمینی دامنه بر اساس روایات است و در این راستا نیاز به تحقیقات باستان‌شناسی بیشتری در این محل وجود دارد.
دامنه شهری در میان کوه‌های سر به فلک کشیده دالانکوه است که در مساحتی ۳ هزار هکتاری و با جمعیتی ۱۰ هزارنفری در قلب شهرستان فریدن قرارگرفته است. در کنار دستکند، حمام قدیمی، پارک جنگلی پرتیکان، امامزاده و چشمه‌های فصلی از دیگر جاذبه‌های گردشگری شهر محسوب می‌شود.
شهر دامنه که به قولی شهر متحرک کشور نیز نام‌گرفته است از دوران شکل‌گیری با توجه به جنگ‌ها و لشکرکشی‌های مختلف جابجا شده و قدمت مکان فعلی این شهر به ۵۰۰ سال پیش برمی‌گردد. دامنه فعلی از اواخر دوره صفویه و اوایل دوره قاجار شکل‌گرفته و در دوره‌های مختلف مورد هجوم قرارگرفته است، به صورتی که محمود افغان نیز به این سرزمین حمله و خساراتی را به آن وارد کرده است.