مذهب در ایران باستان

اصفهان امروز- اصغر محمودآبادی:

وقتی آریایی‌ها به ایران آمدند تا هزار سال نخست، زندگی کوچ‌نشینی داشتند و بیشتر به زندگی طبیعی و مظاهر خانه و خانواده اهمیت می‌دادند تا ایجاد دولت‌های نیرومند. آن‌ها به دلیل این‌که دائم در حال کوچ بودند و روش زندگی ییلاق و قشلاق و دامپروری را عوض نمی‌کردند، هزار سال از تمدن عقب افتادند.

آریایی‌ها در سه‌نقطه ایران زندگی می‌کردند، در شمال شرقی ایران و از خراسان جنوبی تا گرگان، پارت‌ها زندگی می‌کردند و در جنوب ایران و اطراف فارس، پارس‌ها و در غرب ایران و مناطق آذربایجان و کرمانشاهان، مادها. فرهنگ، زبان و سنت، آریایی‌های این سه‌نقطه را به هم ارتباط می‌داد، گرچه به دلیل مشکلات طبیعت و وجود تپه و کوه کمتر می‌توانستند باهم در ارتباط باشند. خانمان، روستا، دودمان و قوم، عناصری هستند که در این دوره برای آریایی‌ها اهمیت داشتند، عناصری که در خانه رشد می‌کنند و ساختار سیاسی ندارند. آریایی‌ها به خاطر سرمای کشنده روسیه که در وندیداد اوستا به آن اشاره‌شده و زیادشدن جمعیت آنها، ناچار به مهاجرت به ایران شدند.

آریایی‌ها علاقه‌ای به مدنیت و شهرنشینی نداشتند و زندگی آرام و درون‌گرا را ترجیح می‌دادند، ولی دولت آشور که در آن زمان، قوی‌ترین دولت جهان شرق بود، ایران را نابود کرد، مزارع آن را سوزاند و کودکان را کشت. این دولت، مادها در غرب ایران را به اسارت درآورد و آن‌ها برای آزادی از چنگ آشورها، مجبور به درگیری با هیولای آشور شدند و این، آغاز مبارزات تاریخی و سیاسی در ایران بود. مادها با اتحاد ملی، نینوا، پایتخت آشور را در یک جدال خانه به خانه نابود کردند.

در تورات و کتاب‌های هرودوت، اطلاعات خوبی درباره تاریخ ایران قدیم وجود دارد و حتی قهرمان تورات، هوخشتره، پادشاه مادی است که حکومت آشور را نابود کرد، چراکه آشوری‌ها، یهودی‌ها را آزار می‌دادند. جالب است که واژه هوخشتره هم به معنای «صاحب شهر خوب» است.

ایران قدیم، سه بار تغییر اساسی پیدا کرد، در دوره هخامنشیان، ساسانیان و ظهور اسلام. در دوره هخامنشیان، یک دولت جهانی به وجود آمد و در مدیریت جهان تغییر ایجاد کرد، در دوره ساسانی برای نخستین بار مذهب و سیاست باهم تلفیق شد و تئوکراسیسم (دولت مذهبی) بسیار قوی ایجاد شد. با ظهور اسلام هم قواعد پیشین به هم ریخت و قواعد جدیدی ابداع شد. چهارمین تغییر بنیادین در ایران با وقوع انقلاب مشروطه و پنجمین تغییر با وقوع انقلاب اسلامی رخ داد.

استاد تمام تاریخ جهان اسلام دانشگاه اصفهان