موزه اسناد تاریخی؛ گردشی در هویت شهر

شیما خزدوز/اصفهان امروز: اسناد وقف نامه‌های مربوط به سال‌های 917 و 316 هجری قمری، صلح‌نامه مربوط به 520 سال قبل، فرامین، مکاتبات دولتی و مصالحه‌نامه‌های مربوط به بیشتر دوره‌های افشاریه، زندیه، صفویه، قاجار و پهلوی تا اسناد و مکاتبات خانوادگی و قباله‌های ازدواج قدیمی از دوره صفویه به بعد که بسیاری از آنها گویا سبک زندگی و سیر تغییر و تحولات زندگی شهری و روستایی اصفهان و پی‌ریزی زندگی شهری مدرن و نشانه‌های شروع صنعتی شدن این شهر در دوره‌های متأخر است؛ و همه این اسناد تاریخی با رویکرد حفظ میراث مکتوب بشری در سازمان اسناد و کتابخانه ملی نگهداری می‌شود.

اهمیت حفظ و نگهداری اسناد تاریخی ازآنجایی درخور توجه است که گواه مستند و معتبری بر اثبات هویت و تمدن یک ملت است و بازگوکننده جریان زندگی و تحولاتی است که به‌وسیله مردم شکل‌گرفته.

آنچه از فرهنگ و تاریخ شفاهی یک ملت در طول زمان از حافظه‌ها پاک می‌شود تنها با حفظ و نگهداری اسناد کتبی برجا مانده از آن مردمان به نسل‌های بعدی و حتی به جامعه جهانی معرفی خواهد شد.

اسناد تاریخی برخلاف روایات شفاهی به‌دوراز کذب و شایعات و غرض‌ورزی هستند و این ویژگی اعتبار این منابع برای زنده نگه‌داشتن تحولات تاریخی محسوب می‌شود.

دکتر مولود ستوده، کارشناس اسناد و کتابخانه ملی منطقه مرکزی اصفهان در رابطه با لزوم حفظ و نگهداری اسناد تاریخی و اهمیت فرهنگی، جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی اسنادی که نگهداری می‌شود می‌گوید: وظیفه اصلی سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، جمع‌آوری، حفظ و نگهداری تمام اسناد موجود مربوط به دوره‌های مختلف تاریخی تا به امروز است.

اسناد، وقف نامه‌ها، مصالحه‌نامه‌ها و مکاتبات دولتی تا اسناد خانوادگی به شیوه‌ای اصولی مرمت و نگهداری می‌شوند که ماندگاری بیشتری داشته باشند.

حفظ میراث کتبی نشانگر تاریخ و فرهنگ یک کشور است. آنچه در زندگی جاری و روزمره مردم رخ‌داده تا کنش‌ها و واکنش‌ها و فعالیت‌های مردم در همه عرصه‌ها، نشانگر غنای فرهنگی و فکری مردم است.

وی ادامه می‌دهد: به‌عنوان‌مثال اسنادی که از دهه‌های معاصر تاریخ وجود دارد بیانگر تاریخ پیشرفت‌های عمرانی، ساخت راه‌ها، شهرسازی، سیستم آب و فاضلاب، بهداشت و ساخت بیمارستان‌ها، امنیت، رسیدگی به امور اقتصادی، تأسیس کارخانه‌ها و روند صنعتی شدن و توجه به جامعه کارگری است. همچنین توجه به آموزش‌وپرورش، تأسیس مدارس و دانشگاه‌ها و حتی انجمن‌های مردمی و محلی و اقدامات شخصیت‌های برجسته، همه و همه گویا سیر تحولات زندگی و تغییر در سبک زندگی در کلان‌شهرها و حرکت به‌سوی مدرنیته است.

اسنادی که در مرکز اسناد و کتابخانه ملی نگهداری می‌شود به دو بخش دولتی و مردمی تقسیم می‌شوند، ستوده در رابطه با تحولات زندگی شهری در اصفهان با استناد به مکاتبات و اسناد دولتی می‌افزاید: اسناد و مکاتبات اداری که از سال 1308 و مربوط به دوره‌ای که اصفهان به تعبیری با عنوان منچستر ایران، به سمت صنعتی شدن حرکت می‌کند وجود دارد. ساخت تعداد زیادی از کارخانه‌های نساجی و ریسندگی و بافندگی در این شهر که در راستای تغییر در سبک زندگی ارباب‌رعیتی شکل‌گرفته است و امتیازاتی که ثروتمندان اصفهان را به ساخت کارخانه‌ها تشویق می‌کرده و اجبار مدارس و سربازخانه‌ها به استفاده از پارچه وطنی در دوخت لباس افراد، بازار فروش کارخانه‌ها را رونق بخشیده است.

مکاتبات اداری در فراهم‌سازی بستر صادرات فرش اصفهان به اروپا که مربوط به قبل از جنگ جهانی دوم است و یا اسنادی در رابطه با ممنوعیت کار کودکان، افزایش درآمد زنان شاغل و رسیدگی به بهداشت محیط کارخانه‌ها و کارگاه‌ها در برابر بیماری‌های شایعی چون سل، در پی صنعتی شدن اصفهان، صورت می‌گرفته است.

دهه 50 و اسنادی در رابطه با ساخت دانشگاه صنعتی و همزمان راه‌اندازی کارخانه ذوب‌آهن به جهت استفاده از نیروی کار ایرانی در توسعه شهر، از نخستین نشانه‌های تحولات زندگی مدرن شهری است.

ستوده ادامه می‌دهد: حتی اعلامیه‌ها و اطلاعیه تبلیغات دینی و مذهبی و انجمن‌های خیریه مربوط به دهه 30 با همکاری روحانیون، بازاریان و حتی پزشکان در اعتراض به فروش مشروبات الکلی، کمک به مردم نیازمند و توجه به یتیم‌خانه‌ها، اسنادی است که بیانگر تعاملات اجتماعی مردم آن دوره است، یا بخشنامه‌های تربیتی، آموزش‌وپرورش که تعدادی از آنها در مدرسه قدیمی سعدی نگهداری می‌شده که بر توجه مدیران مدارس در دهه‌های 30 و 40 به رفتار کودکان و نوجوانان در حفظ شئونات فرهنگی در سطح شهر تأکید داشته و نشانگر توجه به اصول تربیتی و فرهنگی دارد از اینگونه اند.

ستوده در رابطه با اسناد مردمی و خانوادگی که در این مرکز اسناد و کتابخانه ملی منطقه مرکزی کشور، در اصفهان نگهداری می‌شود می‌گوید: بیشتر تعداد اسناد دولتی که در این مرکز وجود دارد از اسناد مردمی است. اسناد مردمی که در حال حاضر در آرشیو مرکز اسناد وجود دارد شامل قباله‌های ازدواج، نامه‌های خانوادگی و مکاتبات مردمی هستند.

به‌عنوان‌مثال تعدادی از مکاتبات آیت‌ا... جرقویه‌ای که مربوط به تحصن مردم اصفهان در زمان کودتای 1332 است را فرزند ایشان به این مرکز اهدا کردند، یا نخستین آرشیو اسناد خانوادگی و روستایی مربوط به دوره افشاریه و روستا قهی کوهپایه اصفهان است که به مرکز اهداشده.

مجموعه‌ای از آرشیو موسیقی اصیل اصفهان به همراه کاست‌ها و نوارها و صفحه‌های قدیمی را دکتر نوذر انصاری اهدا کردند. مجموعه بزرگی از تمام روزنامه‌ها، هفته‌نامه‌ها و فصل‌نامه‌های از دوره مظفرالدین شاه به بعد که در کتابخانه صائب نگهداری می‌شد و به این مرکز انتقال پیدا کرد و یا نخستین کاغذی که در کارخانه کاغذسازی ایران ساخته‌شده و امضاء مظفرالدین شاه روی آن وجود دارد.

یک کپی از طومار تقسیم‌بندی آب زاینده‌رود مربوط به سال 1307 که از جانب شخصی برای نگهداری به این مرکز تحویل داده‌شده و تعدادی از مکاتبات تجار قدیم و اسناد برخی خاندان‌های اصفهان که البته عتیقه‌فروش‌ها به این مرکز فروخته‌اند.

تمام این اسناد و مکاتبات و گزارش‌ها، گواه ارتباط تنگاتنگ مردم با دنیای جدید و تحولات و تغییرات جامعه و تعاملات مردمان یک شهر است.

ستوده اما در رابطه با آسیب‌پذیری اسناد قدیمی و شیوه نگهداری آنها می‌افزاید: چند عامل مثل آب‌وهوا و گردوخاک، گذشت زمان، حشرات، جنس کاغذ و نوع مرکب و عامل انسانی در تخریب اسناد قدیمی نقش دارند.

اسناد قدیمی که در دست مردم و بیشتر خانواده‌های سرشناس وجود دارد در بدترین شکل ممکن نگهداری می‌شود که در این راستا بودجه‌ای در نظر گرفته‌شده که این مرکز، اسناد قدیمی مردم را خریداری می‌کند و بانام خودشان در آرشیو نگهداری می‌کند و یا درصورتی‌که مردم تمایل به نگهداری اسناد نزد خود داشته باشند، می‌توانند اسناد را برای مرمت و آسیب زدایی به امانت به این مرکز بسپارند و با آموزش شیوه‌های صحیح نگهداری، خودشان از اسناد محافظت کنند، به امید آنکه این میراث تاریخی مکتوب که بیانگر هویت و زندگی مردمان عصرهای مختلف تاریخی است ماندگار بماند.