نشانه‌های زیست‌فرهنگی در بیرق‌های محرم
مراسم باشکوه عزاداری حضرت امام حسین (ع) بیشتر با وسایل خاصی ازجمله کتیبه‌های عزاداری انجام‌شده است. کتیبه‌ها که حاوی اشعاری در رثای خاندان پیامبر (ص) و مصائب آنان، با خطوط و نقوش متفاوت کار شده‌اند. امروزه بسیاری از این کتیبه‌ها شامل ترجیع‌بند محتشم کاشانی هستند. بعضی دیگر نیز عنوان هیئت عزادار، بانی مراسم و اطلاعاتی درباره مراسم را به مخاطب منتقل می‌کنند. در بین این خطوط نیز از نقوش ساده‌شده‌ای استفاده می‌شود. پرداختن به این مسئله جدای از اینکه واقعه کربلا و تأثیر آن در بافت فرهنگی ایران در همه جهت‌ها قابلیت نگاهی عمیق و دقیق را دارد از چند جهت دیگر نیز مهم است علاوه بر پدیدآورندگان، چون این آثار هنوز به‌عنوان یک اثر زنده در جامعه استفاده می‌شوند از نظر جامعه‌شناسی و انسان‌شناسی نیز جای تأمل دارند.
سعید آقایی/اصفهان امروز: هر هیئت و مجموعه عزاداری برای انجام مراسم خود معمولاً یک یا چند نشان و علامتی دارد و بدین گونه کتیبه‌ها و بیرق‌های مختلف سوگواری سالار شهیدان شکل‌گرفته‌اند. این نشان‌ها بر درودیوار هیئت‌ها زده می‌شود و بیرق‌های مختلفی در جلوی حرکت سینه‌زنان و دیگر عزاداران به حرکت درمی‌آید. در متن‌ها و نقش‌هایی که این کتیبه‌ها و بیرق‌ها را شکل می‌دهد پیام‌های نهضت عاشورا و همچنین مضامینی از دیگر ائمه هدی (ع) را می‌توان دید البته بیرق‌ها بسیاری هستند که بیشتر برای هویت دادن به هیئت یا گروه خاصی شکل‌گرفته‌اند و نام بانی و نشانی هیئت و نام گروه بیش از دیگر مطالب در آن دیده می‌شود. برای مثال آوردن نشانی‌ها در این آثار می‌تواند چند موضوع را در پی داشته باشد. نشانی‌هایی چون نام خیابان‌ها به‌ویژه خیابان‌های قدیمی و دارای بافت سنتی از زینبیه تا احمدآباد را می‌توان در برخی از این بیرق‌ها دید. گاه مسجدها و حسینیه‌ها مکان‌هایی هستند که با قید نام آنها در این بیرق‌ها نوعی نشانی معنادار به بیرق داده می‌شود. دیوارهای برخی از خانه‌ها و حسینیه‌ها در این ایام و در زمان برگزاری مراسم‌ها، به نمایشگاهی از انواع بیرق‌ها تبدیل می‌شود.
بیرق در تعریف عبارت است از تکه‌ای پارچه که معمولاً دارای نقوشی برای تمییز و به‌عنوان نماد یک مملکت یا ملت یا برای علامت دادن یا تزیین به کار می‌رود و بیشتر به کناره نیزه یا به ریسمانی متصل است، به‌طوری‌که در صورت نیاز بتوان آن را برافراشت. شکل و اندازه آن متفاوت، ولی بیشتر به شکل مستطیل یا مربع است. به کار بردن بیرق به‌عنوان نماد در مصر قدیم و آشور نزد یهودیان نیز معمول بوده است.
علم به رنگ سبز یا مشکی است و پنج پنجه یا گنبدی فلزی بر بالای چوب مشاهده می‌شود و معمولاً مثلث شکل است. روی پارچه علم نقش و تصویر شیر و شمشیر است و به‌علاوه جملات و آیاتی چون ید ا... فوق ایدیهم، یا قمر بنی‌هاشم، من ا... التوفیق و التکلان نصر من ا... و فتح قریب، ا... محمد (ص)، علی (ع)، فاطمه (س)، حسن (ع) و حسین (ع) در اطراف آن با نخ ابریشم ساده و سفید گلدوزی شده و گل‌بوته‌هایی نیز در بین نوشته‌ها دیده می‌شود.
ذوالجناح، خیمه گاه، کوه، لشکر، دست‌بریده حضرت ابوالفضل در پای اسب به رنگ سفید که آغشته به خون و نیزه است، کبوتر که کتیبه‌ای به نوکش گرفته است به رنگ سفید یا طوسی ازجمله تصاویر موجود در این بیرق‌هاست. نام هیئت یا سفارش‌دهنده (واقف) معمولاً در گوشه‌ای نوشته می‌شد. فرات با نخل دوخته می‌شود. این نقوش بیشتر در پرچم‌های مستطیلی که در جلو هیئت مورداستفاده قرار می‌گیرد نقش می‌شود. اشعار محتشم دورتادور این پرچم مستطیل شکل دوخته می‌شود.
از دیگر صحنه‌های عاشورا که مورداستفاده این هنر قرارگرفته: ذوالجناح و لشکریان امام حسین (ع) و علی‌اکبر و ... است، حاشیه‌ای دورتادور پرچم دو چوبه از اشعار محتشم نوشته می‌شود و در وسط آن‌که خالی است در چهارگوشه آن اسم ائمه را می‌نویسند. در این بیرق یك ترنج (دایره شكل) بزرگ قرار دارد كه یا اسم هیئت و یا جمله یا امام حسین مظلوم (ع) نوشته می‌شود. معمولاً هر امام سمبلی دارد كه در داخل این ترنج قرار می‌گیرد. گاهی اوقات یك پرچم، نماینده و یا نشانه هیئت است كه مشخصات هیئت در داخل ترنجی در گوشه پرچم آورده می‌شود آن مشخصات در داخل دایره به چشم می‌خورد. از دیگر نقوش مورداستفاده بر روی بیرق‌ها، بارگاه امام حسین (ع) به همراه دو شیر و خورشید در طرفین این حرم است.
رنگ پارچه‌ها بیشتر مواقع مشكی و در بعضی مواقع سبز است که می‌تواند نشانه مظلومیت باشد كه هم در مذهب جایی دارد و هم به سلیقه افراد بستگی دارد. نقوش ذوالجناح به رنگ سفید، خیمه گاه قهوه‌ای و طوسی كبوتر به رنگ سفید یا طوسی مورداستفاده قرار می‌گیرد. رنگ پرچم كه مورداستفاده قرار می‌گیرد مشكی، سبز، سفید و قرمز است. گوناگونی فرم‌های موجود در این بیرق‌ها را می‌توان در مواردی چون مستطیل جلو هیئت که دو طرفش چوب می‌خورد و گاه در اندازه‌های چون 80/1×5/2 ساخته می‌شود، دید. همچنین در فرم مثلث قائم‌الزاویه كه معمولاً به‌صورت جفتی باید باشد و چپ و راست دوخته می‌شود نیز وجود دارد. در این حالت دو فرم بیرق‌ها به هم دوخته می‌شود كه از دو طرف خوانده شود.
در مجالس روضه‌خوانی معمولاً شكل انسان یا حیوانی نقش نمی‌شود، بلكه موضوع پرده‌ها بیشتر اشعار فارسی و مرثیه‌هایی است كه درباره امام شهید سراییده شده، به‌اضافه کتیبه‌هایی كه به مناسبت مقام فراهم آمده است. در میان حاشیه‌ها و در سجاده نماز بیشتر از همه نقوش کاشی‌های محراب تقلید می‌شود و بیشتر در حواشی آن آیاتی نیز نقش می‌شود كه لزوم عبادت و سجده به درگاه خداوند را گوشزد می‌کند. از میان قلمکارها و پارچه‌های زینتی ویژه حسینیه‌ها و تکایا، باید به قلمکار بسیار نفیس و زیبایی توجه شود که به دو نقش شیر و خورشید مزین است و تن شیر، از نوشته تزیینی «نادعلیا مظهر العجائب، تجده عونالک فی النوائب» شکل‌گرفته است. در برخی از بیرق‌ها ازجمله بیرق‌های هیئت‌های عراقی، تمثیل‌های از بزرگانی چون حضرت علی(ع) و حضرت ابوالفضل را می‌توان دید.