افول دیوارنگاری در فضای شهری امروز

اصفهان امروز، محسن علوی‌نژاد*: انواع کاشی‌کاری‌های مساجد و حسینیه‌ها ازجمله گنبد مسجد شیخ‌لطف‌الله، جامع عباسی و گچ‌بری محراب الجایتو مسجد جامع در دوران صفویه و آثار آجرکاری دوران سلجوقی، در گذشته در زمینه هنر دیوارنگاری خلق‌شده‌اندخلق شده‌اند. هنر دیوارنگاری، نمونه‌های نوگرا هم دارد. این هنر به فعال کردن سطوح اعم از کف، بدنه و وجوه در فضا می‌پردازد و این سطوح را با پوشش‌های گیاهی یا انواع آکواریوم با کاربری‌های مختلف می‌پوشاند.

در این هنر به کمک نور یا گازهای رنگی هم به ایجاد نقوش در فضاهای بسته و فعال کردن سطوح فضا می‌پردازند. با مواد مایع چون آب و روغن هم می‌توانیم به ایجاد نقش یا مفهوم بپردازیم.

دیوارنگاری تمام وجوه فضا را در برمی‌گیرد و به دیوار محدود نمی‌شود، به شرطی که آن وجه قابلیت فعال شدن داشته باشد. برای مثال در این هنر به‌جای درست کردن دیوار با آجر و سیمان، با نور یا آب، دیواری به وجود می‌آورند و یا به‌ویژه در فضاهای شهری به ترکیب نور با صدا می‌پردازند.

دیوارنگاری یک هنر مستقل است، ولی در اجرا باید با رشته‌های دیگر تعامل کند تا هماهنگی به وجود بیاید و محصولی که تولید می‌شود، ترکیبی باشد و دیوارنگاری صرف نباشد تا موجب جذاب شدن فضای شهری شود.

هر ماده جامد که بتواند به ایجاد نقش یا مفهوم بر روی دیوارها کمک کند، می‌تواند در این هنر استفاده شود. در دیوارنگاری باید ایده کار از محیط شکل بگیرد، سپس روی کاغذ طراحی شود و بعد دوباره به محیط برگردد.

در معماری گذشته ایران انواع نمونه‌های دیوارنگاری به شکل جامد و متحرک را داشته‌ایم، ولی در دوران معاصر این رشته از شکل تخصصی خود دور شده، سفارش‌دهنده و سفارش‌گیرنده سلیقه‌ای کار می‌کنند و به کپی‌کاری، تکرار و فعالیت بر اساس پیش‌فرض‌ها می‌پردازند، درحالی‌که باید متناسب با فضاهای شهری و شرایط شهر طراحی کرد.

فضای هر شهر بافت‌های مختلفی دارد و سطوح هر بافت هم باید متناسب با بافت طراحی شود. در اصفهان کمتر به شکل تخصصی در این زمینه کارشده است.

دیوارنگاری به شکل برجسته یا نیم‌برجسته یا روی سطوح برجسته داریم و در آن سطح حجم را فعال می‌کنیم، ولی به طراحی حجم نمی‌پردازیم.

متأسفانه در سه دهه اخیر هنر دیوارنگاری تنها بر روی دیوارها اجرا می‌شود، درحالی‌که دیوارها تنها بخشی از بنا هستند. آسیب دیگر این است که به دیوارهای مرده شهر توجه می‌شود، درحالی‌که باید در حین ساخت بناها، هنرمند دیوارنگار را هم درگیر کرد تا مانند دوره صفویه سطوح فعال را به دیوارنگارها بدهند.

در 200 سال اخیر در سطح جهان، بین هنرهای تجسمی و معماری فاصله افتاده و به همین دلیل دیوارهایی را به هنرمندان دیوارنگار می‌دهند که معمار کاری روی آن‌ها انجام نداده و فضاهای مرده و خالی است.

*استاد دیوارنگاری دانشگاه سپهر اصفهان