نیکوکاری در شهر از دیروز تا امروز
پیشینه نخستین نهادهای مردمی به شکل کنونی در جهان به قرن نوزده میلادی برمی‌گردد. در ایران و در اصفهان کمک‌های مردمی و خیریه‌های شهری سابقه طولانی دارد. فرهنگ وقف که از دیرباز در این شهر با اختصاص دادن مکانی به مراکز آموزشی یا درمانی و یا در نظر گرفتن عواید املاک برای رفع مشکلات نیازمندان شهر و به همت قشر برخوردار جامعه شکل‌گرفته از نخستین نهادهای مردمی این شهر بوده است. این روزها اما به دلیل افزایش مشکلات شهری و اجتماعی و کم‌توجهی سازمان‌های رسمی به مشکلات مردم، شیوه کمک‌های داوطلبانه و مردمی تغییر کرده است. خدمات مردمی به شکل گروهی و در قالب سمن‌ها در حال افزایش است.
شیما خزدوز/اصفهان امروز: خیریه‌های بازاریان اصفهان و متمولان این شهر، نهادهایی که با اهداف آموزش و درمان به‌وسیله ارمنیان و راهبه‌ها تا حدود نیم‌قرن پیش در این شهر جریان داشته، نمونه‌هایی از خدمات مردمی به شهر بوده است.
احمد کریمی از شهروندان قدیمی اصفهان می‌گوید: «خانواده کازرونی، صیرفیان‌پور، همدانیان و کاشفی از خیران شهر اصفهان در دهه‌های 20 تا 50 بودند. نخستین و بارزترین خدمات همدانیان و کازرونی‌ها به این شهر و مردم ساخت کارخانه‌هایی بود که در جهت رفع بیکاری جوانان و در بهبود زندگی شهری بسیار مؤثر بود.
بخش وسیعی از زمین‌های خیابان پروین و تمامی اراضی خیابان جی دهه 30 و 40 باغ‌های سیب بود که به حسین صیرفیان‌پور و کاشفی تعلق داشت. این دو در همان دوره بسیاری از زمین‌های خود را زیر قیمت و با اقساط بلندمدت در اختیار جوانانی که توانایی خرید مسکن نداشتند قراردادند و بسیاری را خانه‌دار کردند.
کریمی ادامه می‌دهد: «ساخت حمام، مدرسه و تیم‌های شناسایی نیازمندان در محلات مختلف اصفهان و کمک به آنها از فعالیت‌های مداومی بود که به دست این ثروتمندان انجام می‌شد. دهه 40 ورود به باغ‌های سیب حسین صیرفیان‌پور به روی مردم باز بود و درحالی‌که تمام خیابان جی را عطر سیب فراگرفته بود، مردم اصفهان از محصول این باغ‌ها سهم می‌بردند. علی و حسین همدانیان هم موسسه خیریه‌ای در خیابان عباس‌آباد راه‌اندازی کرده بودند و به نیازمندان شهر خدمت‌رسانی می‌کردند.»
علی اباذری کیا از دیگر قدیمی‌های شهر می‌گوید: «در دهه 30، زمانی که تازه به استخدام آموزش‌وپرورش درآمده بودم و در روستاهای اطراف اصفهان خدمت می‌کردم، خانواده کازرونی خدمات فراوانی در تهیه پوشاک دانش‌آموزان محروم انجام می‌دادند.»
امروز اما چند دهه است که کمک‌رسانی‌ها به شکل گروهی، داوطلبانه و در برخی موارد با تأسیس سمن‌ها(سازمان‌های مردم‌نهاد) انجام می‌گیرد. انجمن‌هایی که با رویکردی متفاوت اقدام به فعالیت به نفع مردم و قشر آسیب‌پذیر شهر می‌کنند.
در اصفهان دست‌کم حدود هزار خیریه و انجمن داوطلبانه و مردم‌نهاد وجود دارد که در زمینه‌های مختلف زندگی شهری در حال فعالیت‌اند. خدمات‌رسانی در این انجمن‌ها گاهی به شکل کمک‌های مستقیم به قشر نیازمند و گاهی به شکل غیرمستقیم در بهبود زندگی اجتماعی و شهری نقش دارند.
گسترش روزافزون مشکلات و چالش‌های شهری، معضلات اجتماعی، فقر و بیکاری، آسیب‌های زیست‌محیطی و ضعف و فقدان بسیاری از قوانین، افزایش جمعیت شهرها و البته مهاجرپذیری کلانشهرها از علت‌های مهمی است که بیش از گذشته شهرها را نیازمند خدماتی از جانب مردم کرده است و افراد را جذب فعالیت‌های داوطلبانه می‌کند.
انجمن‌های مردمی این روزها بیشتر به‌وسیله جوانان و دانشجویان اداره می‌شود و هرروز با دغدغه‌مندی بیشتری در حال افزایش است. این درحالی‌که است که تأسیس چنین انجمن‌هایی در ایران با موانع و سخت‌گیری‌های فراوانی همراه است.
طبق آمار سازمان ملل در آمریکا بیش از 2میلیون سازمان غیردولتی و مردم‌نهاد وجود دارد که در زمینه‌های آموزش، بهداشت، مذهب، اقتصاد و موضوع‌های شهری، اجتماعی و زیست‌محیطی حتی با دامنه جهانی در حال فعالیت هستند.
افزایش چشمگیر نهادهای غیردولتی در کشور چین هم باعث شده که دولت حاکم با تسهیل قوانین و افزایش حمایت‌های مالی به سهولت فعالیت این نهادها را یاری رساند.
نبود اشتغال و استفاده نکردن مدیران شهری از توانمندی‌های جوانان و فارغ‌التحصیلان و البته نبود فضاهای اجتماعی و گروهی برای تعامل‌های شهری از دلیل‌های دیگر رشد نهادهای داوطلبانه در ایران است.
لیلا نبی‌پور از فعالین انجمن‌های داوطلبانه می‌گوید: «جوانان این روزها بیشتر از گذشته به انجمن‌های مردمی و موضوع‌های اجتماعی و شهری علاقه نشان داده و دغدغه آن را دارند که سودی به جامعه برسانند. از طرفی انجمن‌های داوطلبانه فرصتی را برای گسترش روابط و تعاملات شهری و یافتن دوستان جدید و تجربه‌های جالب فراهم می‌کند که اگر فضای خود انجمن و مؤسسان آن سالم باشد، صمیمیت در روابط و نشاط و هدفمندی در بین اعضا را در پی دارد و البته خلق آزادی‌های سالمی که در جامعه امروز فرصتی برای آن مهیا نشده است.»
وی ادامه می‌دهد: «از طرفی چالش‌هایی هم در ایجاد انجمن‌های مردمی وجود دارد این‌که انجمن‌ها معمولاً با اهداف مشابه در یک زمینه اجتماعی با چندین سازمان مردم‌نهاد فعالیت می‌کنند. جامعه هدف یکی است اما گرایش‌های متفاوت مؤسسان آن، از ادغام انجمن‌های مشابه جلوگیری می‌کند. معافیت‌های مالیاتی و خدماتی که یک سازمان مردم‌نهاد می‌تواند از آن بهره بگیرد هم از دلیل‌های ضعف برخی از این نهادهاست.
فائزه کمالی، جامعه‌شناس و فعال اجتماعی می‌گوید: «گسترش نهادهای مردمی در زمینه‌های مختلف یکی از علائم تقویت جامعه‌مدنی است و این نشانه خوبی از آن دارد که مردم به این نتیجه رسیده‌اند که دولت تنها نهادی نیست که می‌تواند برای حل مشکلات تلاش کند.»
کمالی ادامه می‌دهد: «در رابطه با کارآمدی انجمن‌ها باید گفت که روش و رویکرد از مسائل مهم در یک انجمن است. انجمن‌هایی که تنها باهدف رفع فقر به نیازمندان پول و غذا می‌دهند حکم یک مُسکن را برای جامعه دارند و نه‌تنها دردی را دوا نمی‌کنند که به گسترش گداپروری کمک خواهند کرد و این سبک از خدمات‌رسانی به شهر مدت‌هاست در دنیا منسوخ‌شده است.
سمن‌ها در صورتی موفق خواهند بود اهداف بلندمدتی درزمینه آموزش، اشتغال، مشاوره در بهبود زندگی اجتماعی و حتی کمک به مشکلات زیست‌محیطی را در برنامه خود قرار دهند که تداوم داشته باشند و در اعتراض‌های کوتاه‌مدت محدود نشوند.»
دولت‌ها و مقامات شهری اگر از اینگونه انجمن‌ها حمایت کنند به حتم میزان زیادی از بار خودشان کم خواهد شد. انجمن‌هایی که اهداف بلندمدت داشتند در بسیاری موارد توانستند، صدای مردم را به گوش مسئولان برسانند و تا پای وضع قوانین پویا در رابطه با بعضی موارد از مسائل کودکان گرفته تا مسائل زیست‌محیطی پیش روند.
زهرا کرمی فعال اجتماعی درباره نیاز کلانشهرها به انجمن‌های مردمی می‌گوید: «مهاجرپذیر بودن شهرهایی مثل اصفهان و تجمع مهاجران با فرهنگ‌های مختلف و انتخاب زیستگاه‌های ارزان‌قیمت از جانب آنها به دلیل کمبود امکانات مالی و گاهی بی‌عدالتی در توزیع امکانات شهری و اجتماعی از دلیل‌های عمده نیاز هرچه بیشتر شهر به انجمن‌های داوطلبانه است.»
سهیلا پارسا از فعالان انجمن‌های زیست‌محیطی می‌گوید: «اصفهان شهری زیبا با تنوع محیط‌های طبیعی مثل کویر و رودخانه و کوه و دشت است. افزایش جمعیت، آلودگی هوا و متأسفانه ضعف‌های فرهنگی امروزی مردم در رابطه با حفظ محیط‌زیست و حفظ آبروی این شهر در میزبانی از گردشگران خارجی، نیاز این شهر به فعالیت‌های داوطلبانه و فرهنگ‌سازی در چنین حوزه‌هایی را بیش‌ازپیش در اولویت قرار داده است.»