انحنایی در پل ایجاد نشده است / نبودن آب بر روی پل های تاریخی اثرگذار است

مدت زیادی از نصب نرده‌های چوبی در دهانه سی و سه پل نمی‌گذرد که باز هم این پل تاریخی خبرساز شد و ایجاد انحنا و یا اعوجاج در بدنه غربی آن به عنوان آسیبی جدید مورد توجه میراث دوستان اصفهان قرار گرفت.
به گزارش ایمنا، به گفتۀ کارشناسان، این آسیب پیش تر و در اواخر دهه ۴۰ شناسایی و استحکام بخشی شده بود و موضوع جدیدی نیست. این موضوع از نظر علی محمد فصیحی، مسئول کمیته پایش پل های تاریخی استان اصفهان منتفی است، او می گوید: "از نظر علمی با توجه به مرمت هایی که در دهه ۵۰ انجام شد که گزارش های آن نیز با جزئیات موجود است، این پل به گونه ای مرمت شده که این انحنا به هر شکلی تثبیت شد. اکنون امر تازه ای به عنوان یک آسیب جدید در پل دیده نمی شود و اگر آسیب جدیدی ببینیم قاعدتاً باید عوارض و شواهدی داشته باشد. شاهد نشانه های آسیب تازه ای در سی و سه پل نیستیم و از نظر من این قضیه از بُعد کارشناسی منتفی است. اما قطعاً دربارۀ تأثیر خشکسالی ها روی پل ها می توان بحث و موشکافانه به آن توجه کرد و گفت که ممکن است این اتفاق بیفتد، اما اکنون مطرح کردن نشست پل اصلاً صحیح نیست."گو
با به راه افتادن یک موج رسانه ای نگاه ها به سمت تأثیر مخرب عبور خط یک مترو از خیابان چهارباغ و همچنین تأثیر رودخانۀ بی آب زاینده رود بر روی پل های تاریخی اصفهان از جمله سی و سه پل معطوف شد، در حالی که فصیحی معتقد است سازه و ملات پل های تاریخی به گونه ای است که در مقابل کمبود آب نیز مقاوم است.
وی در این خصوص می گوید: "سی و سه پل و سایر پل های تاریخی اصفهان بر روی رودخانه ای بنا شده اند که بر اساس شواهد و مدارک تاریخی، در آبان ماه باز و در خردادماه بسته می‌شده است و در کتاب های مختلف، اسناد آن موجود است و از همه مهم تر این است که معمارانی که در آن دوران سی و سه پل و پل خواجو را ایجاد کردند به این نکته واقف بودند، بنابراین طوری ملات ها و سازه را طراحی کردند که در مقابل کمبود آب هم بتواند مقاومت کند و اگر امروز این پل ها را تقریباً به شکل سالمی داریم به دلیل حساب و کتاب علمی دقیق معماران برای تنظیم شرایط محیطی و اقلیمی بوده که می دانستند پل را بر روی رودخانه ای می ساخته اند که در طول تاریخ امکان داشته خشک شود."

البته که تأثیر مخرب خشکی زاینده رود و عبور قطار شهری از نزدیکی سی و سه پل بر کارشناسان امر پوشیده نیست، اما خبرگزاری ایمنا بر آن شد تا این موضوع را از دیدگاه پیشکسوتان عرصه مرمت و معماری استان اصفهان بررسی کند. در این گزارش، دیدگاه هایی از «جعفر کسائیان» دانش آموخته کارشناسی ارشد مهندسی عمران از امریکا و عضو تیم مرمت استحکام بخشی سی و سه پل در سال ۱۳۴۹، «عبدالله جبل عاملی» مدیر سابق اداره کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان و عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان، «احمد منتظر» مدیر سابق اداره کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان و عضو هیئت علمی دانشگاه هنر اصفهان، «مرتضی فرشته نژاد» پیشکسوت معماری و استادیار دانشگاه هنر اصفهان، ارائه شده است .

احتمال نشست فونداسیون پل در اثر بی آبی

جعفر کسائیان در سال ۱۳۴۹ به عنوان عضو اصلی تیم مرمت استحکام بخشی سی و سه پل حضور داشته است، وی یکشنبه -سوم دی ماه سال جاری- از سی و سه پل بازدید کرد تا از نزدیک موضوع انحنا این پل را بررسی کند. کسائیان می گوید: "کاری که ما سال ۱۳۴۹ در سی و سه پل انجام دادیم این بود که استحکامی در آن ایجاد کردیم. این اعوجاجی که وجود دارد در همان سال وجود داشت و اگر از بالا نگاه کنیم خط سقف، صاف نیست و زمانی که پل را مرمت کردیم در واقع جرزهایی که روی قوس ها قرار دارد بیشتر نشست کرده و کج شده بود. جرزها تا پایین ادامه نمی یابد و معمولا روی کناره پایه است و هر جرز روی ۳۳ قوس فوقانی که بر روی ۳۳ قوس اصلی بنا شده، قرار دارد، یعنی این پل ۹۹ قوس دارد و همان زمان یعنی سال ۴۹ می دیدیم که وسط قوس ضعف داشت، کمی نشست کرده، دیوارش پایین آمده و کاملا مشخص بود. ما این نشست ها را با سیستم اساسی مهار کردیم، یک تیرآهن زیرش گذاشتیم و خاک های پشت قوس را درآورده و به جایش بتن آرمه ریختیم، بنابراین امکان اینکه یکی از اینها نسبت به بقیه تکان بخورد وجود ندارد. امروز که من سی وسه پل را دیدم به نظر می رسید یکی از فونداسیون ها یعنی پایۀ اصلی پل پایین رفته باشد که دلیل آن هم خشک بودن رودخانه است که باعث شده پایۀ پل پایین برود."

این پیشکسوت مهندسی عمران و متخصص در زمینه استحکام بخشی بناها که دو بنای شاخص سی و سه پل و حمام خسروآقا قبل از تخریب را استحکام بخشی کرده است، می گوید: "استحکام بخشی که ما در سال ۴۹ انجام دادیم اساسی بوده و پل را بسیار محکم کرده است، تا جایی که اگر پایه نشست کرد این استحکامات کمک و بارش را به سایر پایه ها منتقل می کند و حتی اگر بمب رویش بخورد می تواند پل را نجات دهد و تخریب نشود. این پل فوق العاده قوی است و بر اساس محاسبات من در سال ۴۹، این پل به دلیل پایه های توپر، سنگین و حجیمی که دارد قادر است تا ۴۰۰ برابر باری که در حال حاضر بر رویش دارد را تحمل کند، اما نقطه ضعف این پل قوس هایش است که دهانه شان زیاد است. فاصلۀ پایه های آن حدود شش متر است. دهانه بزرگ پل باعث می شد که تریلر و اتوبوس از روی آن عبور کند و به همین دلیل سیستم بتن آرمه روی آن ایجاد کردیم. خوب است لااقل این استحکام بخشی روی پل انجام شده تا در برابر خشکی رودخانه مقاوم باشد. در عملیات استحکام بخشی، حرکت نسبی روی قوس را نسبت به پایه مهار کردیم تا نسبت به هم حرکتی نداشته باشند، اما اگر پایه هم حرکت کند با دقت باید بررسی شود، چرا که در این صورت موضوع نشست پل مطرح می شود."

کسائیان با تأکید بر اینکه خشکی زاینده رود به پل های تاریخی روی این رودخانه از جمله سی و سه پل آسیب می رساند، می گوید: "آهک از جمله مصالحی بوده که در آن زمان وجود داشته است و از آن ساروج درست می کردند. اگر آهک کنار آب نباشد تبدیل به خاک می شود. حتی در کنار مدرسه چهارباغ نیز مادی وجود داشت، مخصوصاً این مادی را از وسط عبور دادند تا آب در کنار این بنا باشد و به این ترتیب خشک بودن مادی فرشادی هم ممکن است به مدرسه چهارباغ آسیب بزند. بنابراین خشکی زاینده رود عامل مهمی برای تخریب آثار تاریخی اصفهان از جمله سی و سه پل است. اگر پایه ها پایین برود جرز طبقۀ فوقانی هم با آن نشست می کند و سر را عقب می کشد، یعنی وقتی یکی از دو پایه پایین برود سرش کج می شود به آن سمتی که پایین رفته و چنین چیزی ممکن است الان نیز اتفاق افتاده باشد."

این پیشکسوت استحکام بخشی بناهای تاریخی می افزاید: "آن زمانی که من کار استحکام بخشی پل را انجام می دادم هر کاری که لازم بود کردم، روی هر جرزی خط دوربین را پیاده می کردیم و با مشخص کردن فاصله ها همه اینها را روی نقشه ای شش متری و با مقیاس یک پنجاهم از طول ۳۰۰ متری پل که تمام این اعواج ها را نشان می داد پیاده کردیم. می دانستم که این اطلاعات برای یک پل تاریخی باید همیشه وجود داشته باشد، همان موقع اعتقاد داشتم که این عملیات ۲۰ سال بعد دوباره باید بررسی شود، اما الان ۴۶ سال گذشته و متاسفانه آن نقشه معلوم نیست کجاست! اگر آن نقشه امروز موجود بود می توانستیم ببینیم که نسبت به قبل چه اتفاقی برای پل افتاده است. قاعدتاً آن چیزی که روی پایه است با آن چیزی که روی قوس است نسبت به هم حرکت نمی کنند چون استحکام را انجام دادیم و بارها به سیستم بتن آرمه منتقل شده است و اینها را نگه می دارد. اما به نظر می رسد که پایه اصلی پایین رفته باشد. متاسفانه آن نقشه که من خود پشت دوربین بودم و همه این جزئیات را با دقت اندازه گیری و ثبت کردم از بین رفته است، این نقشه به دست بایگانی اداره میراث فرهنگی سپرده شد و اگر امروز در دسترس بود می توانستیم اظهار نظر دقیقی درباره وضعیت سی و سه پل داشته باشیم."

هر متر عبور مترو از چهارباغ ۲۰۰ میلیون تومان

کساییان همچنین با اشاره به آسیب رسانی خشکی زاینده رود و عبور قطار شهری به پل های تاریخی می گوید: "مترو خیلی نزدیک به پل است. من سال ۸۳ گزارشی در "مجله نما" منتشر و تمام این موارد را مطرح کردم و حتی پیشنهاداتی را ارایه دادم. خیلی از کاشناسان دیگر هم با عبور مترو از چهارباغ مخالف بودند. وقتی مترو از جلوی سی وسه پل عبور کند ضربه های افقی ایجاد می کند چون در پیچ می رود، یک انحنا هست که از چهارباغ تا نزدیک سی وسه پل می آید بعد به آن انحنا داده اند تا فاصله پیدا کند و در تمام طول رودخانه در یک منحنی می گردد، وقتی یک بار سنگین مثل قطار با سرعت عبور می کند به پیچ که وارد می شود حتی آدم هایی که در آن قرار دارند به یک سمت متمایل می شوند و نیرویی به آنها و به زمین فشار وارد می کند و باعث لرزش می شود، یعنی زیر پل پیوسته در حال لرزش است. الان دیگر نمی شود کاری کرد، آن موقع که زمانش بود به این توصیه ها توجهی نکردند."

عضو تیم مرمت استحکام بخشی سی و سه پل در سال ۴۹ می افزاید: "آن زمان که مترو به چهار راه تختی رسیده بود با حضور جمعی ۶۰۰ نفره که افرادی مثل استاد رضا ارحام صدر نیز در میانشان بود، گزارشی درباره مترو و سی و سه پل نوشتم و ارایه دادم. راهکاری که در آن گزارش ارایه شد این بود که از آنجا یک پیچ ایجاد شود و مترو بیاید داخل خیابان شمس آبادی و مسیر مستقیم را طی کند، به این ترتیب در رودخانه پیچ ایجاد نمی شد و فاصله اش هم زیاد بود. یکی می گفت ما می خواهیم به چهارباغ زندگی بدهیم! در حالی که چهارباغ همیشه مکانی شلوغ و پر رفت آمد بود و است و حتی باید کمی از این جمعیت را نیز از آن منطقه پراکنده کرد. با طرح ما مخالفت کردند و گفتند ۸ میلیارد تومان هزینه اش می شود، در حالی که الان متاسفانه برای هر متر ۲۰۰ میلیون تومان خرج کرده اند، یعنی از دروازه دولت تا آن طرف سی و سه پل از یک کیلومتر بیشتر است و هر مترش ۲۰۰ میلیون تومان و هر کیلومترش ۲۰۰ میلیارد برای مترو هزینه شده است تا آن را از خیابان از چهارباغ عبور بدهند! اگرچه می گویند چیزهایی زیر ریل کار گذاشتند که ارزش امواج را بگیرد اما ببینید چند برابر خرج کردند که ۸ میلیارد خرج نکرده و خط را عوض نکنند!"

جعفر کسائیان ادامه می دهد: "متاسفانه مشکلات ما عمدتا مشکلات فرهنگی است، دموکراسی وجود ندارد و یک نفر می گوید هرچه من حرف می زنم همان است. یک مغز معیوب می گوید بین آثار تاریخی و مترو آن چیزی که باید فدا بشود آثار تاریخی است! چه کسی گفته یکی باید فدای دیگری شود!؟ مگر نمی شود با برنامه ریزی و طراحی کاری کرد که هر دو را راحت به دست آوریم. خوب حرف حساب را باید گوش کنند. چهار نفر آدم باید بتوانند با هم حرف بزنند. ما فرهنگ پذیرش آن چیزی که استدلال قوی تری دارد را نداریم."

وی با اشاره به اینکه سه اثر تاریخی بسیار مهم این شهر در معرض آسیب است، می گوید: "یکی از این سه اثر تاریخی مدرسه چهارباغ است که با عبور مترو مدام در آن لرزش ایجاد می شود. من همان موقع گفتم که چه در موقع ساخت مترو و چه در موقع بهره برداری از آن، اثرات مخربی این بنا را تهدید می کند. دومین بنا خیابان چهارباغ به عنوان یک اثر تاریخی است و سومین بنا هم سی و سه پل است که هر سه اینها با عبور قطار آسیب می بینند. مترو و خشکی زاینده رود باعث آسیب رساندن به آثار تاریخی می شود. الان بعضی ها می گویند خط مترو را پر کنیم و یک خط تازه بکشیم اما من دیگر چنین حرفی را نمی زنم چون آنچه نباید اتفاق می افتاد اکنون افتاده است، الان باید کاری کرد که آب در زاینده رود جریان پیدا کند و از زیر پل ها رد شود تا پل نشست نکند، گاوخونی اگر خشک شود هزار اتفاق ناگوار می افتد."

انحنایی در پل ایجاد نشده است

مرتضی فرشته نژاد ، پیشکسوت معماری در گفت و گو با خبرنگار ایمنا می گوید: "من از همان ابتدا در جریان مرمت سی و سه پل بودم و باید بگویم که آنچه امروز از ان صحبت می شود انحنا نیست، بلکه مقداری اعواج است. زمانی که از اواخر حکومت قاجار و اوایل حکومت پهلوی، ماشین از روی این پل عبور کرد و این پل استحکام بخشی نشده بود و آمادگی برای پذیرش ماشین نداشت، این اعواج ایجاد شد. در سال ۱۳۴۹ سی و سه پل مرمت و استحکام بخشی شد. این جزو ضوابط و قوانین علم مرمت است که بتوانیم از اثر تاریخی با همین شرایط و وضعیت نگهداری کنیم، مثل یک پیرمردی که سنش بالا رفته و کمرش خم شده و این خم شدگی را نمی شود صاف کرد. اصلاً این اثر تاریخی باید اصالتش را حفظ کند."

وی می افزاید: "بنابراین در بوق و کرنا کردن این موضوع که سی و سه پل انحنا یا اعوجاج پیدا کرده و کج شده درست نیست، مشکل این پل و سایر پل های تاریخی در حال حاضر قطار شهری و خشکی زاینده رود است، که ما از همان ابتدا درباره آن هشدار داده بودیم که قطار شهری از چهارباغ رد نشود چون آثار تاریخی آن محدوده از جمله هشت بهشت و آثاری که در کف چهارباغ است در خطر هستند، اما توجهی نکردند و مترو هم از چهارباغ رد شد و هم از سی و سه پل. آب رودخانه را گرفتند و این مسئله در بلند مدت بزرگترین مشکل را برای پل های تاریخی ایجاد می کند. وقتی آب تحت الارضی اصفهان پایین برود - همانطور که اکنون به دلیل حفر چاه های فراوان این مسئله ایجاد شده - بناهای تاریخی آسیب می بیند."

وی با اشاره به اینکه سازۀ سی و سه پل از دو بخش تشکیل شده که یک بخش آن باید با آب در تماس باشد، عنوان کرد: "آن قسمتی که داخل زمین است تا پاکار لَنگ طاق های پل همیشه باید با آب در تماس باشد. استحکام این سازۀ آبی به نحوی است که نباید رطوبت از آن گرفته شود. بخش دوم آن که خارج از آب است سازۀ هوایی است، یعنی سازه ای که ملاتش گچ و خاک است و بخشی از آن تنها گچ است که این بخش سازه برخلاف بخش اول اگر رطوبت ببیند خراب می شود."

فرشته نژاد با تأکید بر اینکه نظرات مدیریتی با نظرات کارشناسی متفاوت است، می گوید: "نظرات مدیریتی فقط مدیریتی تلقی می شود، اما نظرات علمی و کاشناسی چیز دیگری است. همانطور که سال گذشته پل جویی بخاطر اینکه آب از آن گرفته شد زودتر از بقیه پل ها خراب شد، اما علت اینکه سی وسه پل هنوز در اثر بی آبی خراب نشده این است که این پل و پل خواجو استحکام بخشی شده است، یعنی حتی اگر اکنون زیر زمین مثل کیک شده و دفرمه شود، بخاطر سازه ای که در داخل این پل ها ساخته اند آن ها روی پایشان بند خواهند بود، اما منتظر یک حرکت جزئی مانند زلزله هستند، البته تا کنون زلزله مخربی در اصفهان رخ نداده است، اما اگر با تکنولوژی هارپ شیطنت هایی شود این پل ها هم خراب می شوند. اگر آب وجود داشت استحکام این پل ها صد در صد تضمین شده بود، اما متاسفانه آب را گرفتند و الان اصفهان دارد به کویر تبدیل می شود"

نبودن آب بر روی پل های تاریخی اثرگذار است

احمد منتظر ، مدیر سابق اداره کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان که یکشنبه سوم دی ماه از سی و سه پل بازدید کرد تا از نزدیک موضوع انحنا در این پل را بررسی کند، به ایمنا می گوید: "این انحنا قدیمی است اما قرار شد گمانه بزنند و مثلاً در طول چند ماه بررسی کنند که آیا تغییری ایجاد می شود یا خیر. این گمانه ها به این صورت است که روی قسمت کوچکی از بخش مورد نظر پل را گچ می گذارند، اگر این گچ ترک خورد، نشست ایجاد شده است و اگر ترک نخورد مشکلی وجود ندارد."

این پیشکسوت مرمت و معماری درباره تأثیری که خشکی زاینده رود بر روی پل های تاریخی خواهد داشت، می گوید: "نبودن آب بر روی پل های تاریخی از جمله سی و سه پل اثر می گذارد و این تأثیر به صورت های مختلفی از جمله ترک نمود خواهد داشت اما تأثیرش روی پی ها کمتر است ضمن اینکه نشست معمولاً به این سادگی ها ورود نمی کند."

نبود آب باعث نشست پل های تاریخی می شود

عبدالله جبل عاملی ، مدیر سابق اداره کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان به ایمنا می گوید: "سی و سه پل یک ساختمان طولانی ۳۰۰ متری است که یک پیوستگی سازۀ آجر و ملات گچ دارد، این پل در گذشته با ترافیک شدید اتومبیل و اتوبوس و تریلر و مانند اینها مواجه بوده و حرکت هایی در گذشته در آن ایجاد شده است.

وی می افزاید: "وقتی می گویند انحنا، باید گفت در اصطلاح معماران، کار به صورت ریسمانی نیست که آن را از ابتدا تا انتها بکشیم و هیچ حرکتی در آن نشده باشد، این حرکت در گذشته انجام گرفته و ربطی هم به دوره جدید ندارد، اگر نشست پایه ها وجود داشته باشد خطوط شکست عمودی ایجاد می شد. نمی دانم چه شده که یک عده ای الان متوجه این انحنا شده اند در حالیکه قبل از انقلاب ما متوجه این انحنا شدیم که به تدریج و در اثر لرزش پل به واسطه عبور اتومبیل ها ایجاد شده است."

عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد خوراسگان با تاکید بر اینکه سی و سه پل نشست نکرده است، می گوید: "پایه های پل نشستی نداشته است، اما آب سطحی فرو رفته، یعنی حجمی که زیر پایه های پل بوده شامل شن و ماسه و مولکول های آب است، وقتی بخشی از آن که مولکول های آب بوده از بین رفته و حجم کاهش یافته و نشست به وجود می آید."

اما بعد...

خبر ایجاد انحنا در سی و سه پل، موضوع جدیدی نیست و شواهد موجود نشان می دهد که این انحنا و یا اعوجاج های موجود به زمان حال تعلق ندارد، ضمن اینکه استحکام بخشی پل در سال ۱۳۴۹ صورت گرفته است؛ اما این خبر تلنگری است بر تکرار عواقب خشکسالی زاینده رود و همچنین عبور قطار شهری که بدن میراث تاریخی اصفهان را خواهد لرزاند.

قطعاً نقشه برداری صورت گرفته از سی و سه پل و انحنا یا اعواج های موجودش که حاصل تلاش جعفر کسائیان و مرحوم باقر آیت الله زاده شیرازی در سال ۱۳۴۹ بود می توانست به تشخیص قاطع موضوع افزایش این اعواج ها کمک شایانی کند، چیزی که همواره در کشورهای پیشرفته با عنوان مستندات در کتابخانه ها نگهداری می شود و متأسفانه این اسناد قابل ارجاع، در کشور ما با گذر زمان، به فراموشی سپرده می شود. اکنون تنها راهکار ارائه شده، ایجاد گمانۀ گچی در سی و سه پل است که افزایش یا کاهش اعوجاج موجود را مشخص خواهد کرد.