مرخصی ۹ماهه زایمان رو به فراموشی

مدت مرخصی زایمان همواره به عنوان مشوقی برای فرزندآوری یا عاملی بازدارنده با هدف کنترل جمعیت، مورد توجه دولت‌ها بوده اما در ایران قانون افزایش مرخصی زایمان چند سالی هست خاک می‌خورد.
از اواسط دهه ۸۰ موضوع کاهش نرخ باروری و نگرانی از آینده جمعیتی کشور به گفتمان غالب در مباحث جمعیت شناختی تبدیل شد. اگرچه نظرات متفاوت و گاه مقاومت‌هایی از سوی کارشناسان و گروهی از جمعیت شناسان هم انجام می‌شد و از سوی مقابل برخی بر داشتن ۷ یا ۸ فرزند در هر خانواده و رسیدن به جمعیت ۲۰۰ میلیونی تاکید داشتند، اما در نهایت اجماع ملی بر لزوم افزایش باروری به بالاتر از نرخ جانشینی یعنی ۲.۱ به تفاهم رسید و همین گزاره در سیاستهای کلی جمعیت مصوب مجمع تشخیص مصلحت نظام مورد توجه قرار گرفت و از سوی رهبر انقلاب ابلاغ شد.
در همین دوره طرح‌های متنوعی هم در مجلس و دیگر دستگاه‌ها پیگیری شد تا به برای افزایش فرزندآوری، مشوق‌هایی به خانواده‌ها داده شود. اگرچه تقریبا هیچ یک از این طرح‌ها به نتیجه مطلوب نرسید و قانون کنترل جمعیت کشور هنوز به نحوی پا برجاست، اما یک طرح در مجلس به تصویب رسید تا با افزایش مرخصی زایمان از ۶ به ۹ ماه برای زنان و ارائه ۲ هفته مرخصی برای مردانی که پدر می شوند، تا حدی جای خالی سیاست‌های تشویقی برای افزایش جمعیت را پر کند.
با گذشت حدود ۵ سال از تصویب این قانون، اجرای مرخصی ۹ ماهه زایمان تا چه حد جدی گرفته شده است و دستگاه‌های دولتی و بخش خصوصی تا چه اندازه به آن عمل کرده‌اند؟
واقعیت این است که به استثنای بخش‌های نظامی که از ابتدا آمادگی خود را برای اجرای این طرح اعلام کردند، تقریبا هیچ دستگاه غیر دولتی را نمی‌توان یافت که قانون ارائه مرخصی ۹ ماهه زایمان را اجرا کرده باشد و اگر مواردی هم باشد به قدری محدود است که در عمل تاثیری در اصل حمایتی این مصوبه ندارد. با این حال دولت در اجرای این قانون توفیق بیشتری داشته است و وزارتخانه ها تا حدی با فراز و نشیب و گاه با اجبار و حکم قضایی دیوان عدالت اداری، قانون افزایش مرخصی ۹ ماهه را اجرا کرده اند. اما باز هم از آنجا که بیشترین میزان اشتغال زنان در بخش خصوصی است، تا زمانی که این بخش، قانون مرخصی ۹ ماهه را اجرا نکند، تاثیر طرح در حمایت از مادران و تشویق خانواده‌ها به فرزندآوری احساس نخواهد شد.
سهم عمده زنان در بازار کار خصوصی، طرف حساب سازمان تامین اجتماعی هستند و از این رو حتی اگر سازمان‌ها و کارگاه‌های بخش خصوصی با مرخصی ۹ ماهه زنان شاغل در دستگاه‌های خود موافقت کنند، از آنجا که حقوق و دستمزد بانوان در مدت مرخصی باید از سوی سازمان تامین اجتماعی پرداخت شود، همین مساله چالش مهمی برای اجرای قانون به حساب می آید.
مجلس در متن قانون مصوب، دستگاه‌ها را در اجرای قانون مکلف و ملزم نکرده و تنها «مجوز» ارائه مرخصی ۹ ماهه زایمان را به آنها داده است و این گاف قانونی هم به سازمان‌ها این امکان را داده است که به عناوین مختلف قانون را دور بزنند و با ارائه مرخصی ۹ ماهه زایمان مخالفت کنند. از سوی دیگر سازمان تامین اجتماعی می گوید اعتبار لازم برای اجرای طرح باید از سوی دولت به این سازمان پرداخت شود و دولت هم در وضعیتی نیست که بتواند از پس هزینه آن برآید.
اجرای مرخصی ۹ ماهه زایمان ۳۰۰ میلیارد هزینه دارد/ دولت پول نمی دهد
معاون فنی و درآمد سازمان تامین اجتماعی اعتبار لازم برای اجرای قانون مرخصی ۹ ماهه زایمان را حدود ۳۰۰ میلیارد تومان اعلام کرد و گفت: برای استفاده از مرخصی زایمان ۹ ماهه باید دولت اعتبار مورد نیاز را تامین کند اما تاکنون این اعتبار تامین نشده است.
محمدحسن زدا در گفتگو با خبرنگار مهر، با بیان اینکه دولت طی سال‌های گذشته از تصویب قانون، هنوز بودجه لازم برای استفاده مرخصی زایمان تا ۹ ماه را تامین نکرده است، افزود: برای اجرای این قانون به طور میانگین بیش از ۳۰۰ میلیارد تومان اعتبار لازم است و طبق ماده قانونی ۲۶ و ۲۹ قانون برنامه پنجم توسعه، سازمان تامین اجتماعی در صورتی می‌تواند قانونی را اجرا کند که بودجه آن تامین شده باشد.
با چالش‌هایی که قانون افزایش مرخصی زایمان از ۶ به ۹ ماه با آن مواجه شده است، زنان شاغل به ویژه شاغلان بخش خصوصی دیگر امیدی به اجرای این قانون ندارند و سویه دیگر این قانون یعنی مرخصی ۲ هفته ای پدران که به خواب و خیالی دور و مبهم شبیه شده است. با این حال معاونت امور زنان و خانواده به عنوان مهمترین سازمان در احقاق حقوق زنان که در قامت معاونت رئیس جمهور فعالیت می کند در این زمینه چه اقداماتی انجام داده است؟ پیگیری های شهیندخت مولاوردی معاون سابق رئیس جمهور در این زمینه بی نتیجه ماند و حالا معصومه ابتکار، معاون فعلی رئیس جمهور در امور زنان و خانواده همچنان از پیگیری این حق فراموش شده مادران خبر می دهد.
قانون قابل بازنگری است/ زنان مرخصی ۹ ماهه را از مدیران مطالبه کنند
ابتکار در گفتگو با خبرنگار مهر، با تاکید بر اینکه حق مرخصی ۹ ماه برای مادران از نظر ما قطعی است، گفت: قانون روشن است و جای بحث ندارد و باید اجرا شود.
وی در مورد امتناع بخش خصوصی و سازمان تامین اجتماعی از اجرای این قانون هم گفت: بخش خصوصی همانند دولت تابع قوانین و مقررات کشور است و باید این قانون را اجرا کند.
معاون رئیس جمهور در مورد پشتوانه اجرایی سخنانش افزود: بهترین ضمانت برای اجرای این قانون خود زنان هستند که باید پیگیر باشند و از مدیران سازمان خود بخواهند که قانون اجرا شود. ما هم پیگیر هستیم و هرجا شکایتی شده ما کمک کردیم.
وی در مورد اینکه قانون الزامی برای دستگاه‌ها در خصوص اجرای این مصوبه قائل نشده است، و در مورد ضرورت اصلاح این مصوبه تاکید کرد: این قانون قابل بازنگری است. البته در حال حاضر پیشنهادی برای بازنگری نداریم اما اگر پیشنهاد شود ما هم پیگیری میکنیم.
ردیف بودجه برای اجرای قانون پیش بینی نشده است
سیده فاطمه ذوالقدر، عضو هیات رئیسه فراکسیون زنان مجلس هم با تاکید بر لزوم اجرای مصوبه مجلس می گوید: تمام بخش‌های دولتی موظف هستند تا قانون افزایش مرخصی زایمان را برای افرادی که تحت پوشش بیمه قرار دارند، اجرا کنند. مجلس باید از طریق ابزارهایی که در اختیار دارد، دولت را ملزم به اجرای مفاد قانون برنامه ششم توسعه کند.
وی می افزاید: هرچند ردیفی تحت این عنوان در بودجه ۹۷ در نظر گرفته نشده است، اما باید از اعتباراتی که برای صندوق‌های بیمه‌ای یا وزارتخانه‌ها تعیین شده به اجرای این قانون تخصیص یابد.
با اینکه قانون افزایش مرخصی زایمان و مرخصی ۲ هفته‌ای پدران اجرا نمی‌شود، اما کارشناسان و متخصصان حوزه زنان و روانشناسان کودکان معتقدند ۹ ماه مرخصی برای مادران کمترین میزان مرخصی برای حضور مادر و نوزاد کنار هم است. آنها می گویند اگر به دنبال جامعه‌ای سالم از نظر روانی، اجتماعی و فرهنگی هستیم باید فرصت بیشتری برای زنان شاغل قائل شویم تا زمان بیشتری را در کنار نوزادان خود باشند و بتوانند حس امنیت روانی را در آنها نهادینه کنند.
حداقل مرخصی زایمان باید یکسال باشد
طاهره لباف، متخصص زنان و زایمان در این خصوص می‌گوید: به طور کلی افزایش مرخصی زایمان موجب امنیت روانی بیشتر برای مادر و فرزند می‌شود. یکی از دلایلی که سبب می‌شود برخی بانوان فرزندآوری نداشته باشند یا آن را به تاخیر بیندازند همین است که با خود فکر می‌کنند اگر بچه بیاوریم نمی‌توانیم تعادل لازم میان کار و فرزندپروری را به خوبی انجام دهیم. از سوی دیگر زنان می‌اندیشند که با فرزندآوری نمی‌توانیم به طور کامل وظیفه مادری را انجام دهیم.
وی می افزاید: به طور کلی مادر وقتی آرامش کامل دارد و نوزاد زمانی در آسایش و امنیت روانی است که مادر و کودک در کنار هم باشند. حال اگر بنا به ضرورتی مادر مجبور به انجام فعالیتی خارج از خانه و اشتغال به ویژه در ۳ سال ابتدای زندگی کودک باشد، دستکم باید در دوران شیردهی در کنار کودک باشد. ۹ ماه مرخصی حداقلی است. مرخصی زایمان مناسب و عملکردی دستکم یکسال است چون بعد از یکسال بچه می تواند غذای جانبی بخورد، می تواند با دیگرانی غیر از مادر ارتباط بگیرد و وابستگی کودک به مادر کم می شود.
لباف افزایش مرخصی زایمان را یک مشوق حداقلی برای فرزندآوری دانسته و می گوید: در کشورهایی که به دنبال بالا بردن نرخ باروری هستند، نه تنها مرخصی زایمان را اضافه می کنند بلکه امکانات دیگری همچون تخفیف‌های مالیاتی، ارائه سبد خانوار و افزایش حقوق را در نظر می گیرند. با این حال در این زمینه دولت و مجلس ما دچار بی عملی شده اند. در تمام کشورهایی که سیاست افزایش جمعیت دارند که امروز حدود ۱۷۰ کشور را شامل می‌شود، افزایش مرخصی زایمان از مهمترین مشوق‌ها به شمار می‌رود. کشورها اگر بخواهند از اقدامات تشویقی خود نتیجه بگیرند مرخصی زایمان را نه تنها بیشتر می‌کنند بلکه مرخصی برای پدر هم در نظر می‌گیرند تا در مدت مرخصی بتواند از مادر و فرزند حمایت کند.
وی با انتقاد از اجرا نشدن قانون در این زمینه معتقد است: این قانون در دستگاه‌های غیر دولتی اصلا اجرا نمی شود و در دستگاه‌های دولتی هم با نواقص بسیار. اگر قرار بود قانون اجرا نشود برای چه تصویب کردند؟ اصل افزایش مرخصی زایمان از ۶ به ۹ ماه کاملا درست است و این حداقل مدت مرخصی است. اگر بخواهیم در جهت سیاست‌های کلی جمعیت قدم برداریم باید قانون را عملی کنیم. اینکه چرا قانون اجرا نشده به این دلیل است که متاسفانه دستگاه‌های دولتی از سیاست‌های کلی جمعیت کشور تبعیت ندارند.
اگرچه تصویب قانون افزایش مرخصی زایمان از ۶ به ۹ ماه در ابتدا سبب امیدواری زنان شاغل در دستگاه‌های اجرایی شد اما در ادامه روز به روز اجرای این قانون کمرنگ‌تر شد و زنان از اجرای آن نا امیدتر شدند تا اینکه امروز کمتر کسی است که به طور جدی مطالبه اجرای این قانون را داشته باشد و یا حتی ان را به یاد بیاورد. با اینکه نرخ کلی باروری در کشور طی سالهای اخیر رشد اندکی را تجربه کرده و به گفته مسئولان مرکز تحقیقات جمعیت کشور به نرخ جانشینی یعنی عدد ۲و۱ رسیده است، اما برای حفظ و ارتقای وضعیت فعلی جمعیت، ارائه مشوقهای لازم به خانواده ها برای فرزندآوری در جهت داشتن جمعیت سالم هم از نظر جمعیت شناختی و هم از نظر سلامت روانی و اجتماعی امری ضروری است که اجرای مرخصی ۹ ماهه برای زایمان زنان شاغل و مرخصی ۲ هفته ای به پدران شاید کمترین میزان از توجه به این مقوله باشد.