بارورسازی ابرها ارزان‌ترین راه تامین آب
اردیبهشت متفاوت سال 97 از لحاظ بارش تقریبا برای همه یک پرسش را به وجود آورد. این پرسش که آیا ابرها بارور شده بود؟ روزنامه «تعادل» با انگیزه پرسش به این پاسخ گفت‌وگویی را با فرید گلکار، مدیر مرکز ملی تحقیقات و مطالعات باروری ابرها انجام داد.
اردیبهشت متفاوت سال 97 از لحاظ بارش تقریبا برای همه یک پرسش را به وجود آورد. این پرسش که آیا ابرها بارور شده بود؟ روزنامه «تعادل» با انگیزه پرسش به این پاسخ گفت‌وگویی را با فرید گلکار، مدیر مرکز ملی تحقیقات و مطالعات باروری ابرها انجام داد. اما از آنجا که تاکنون کمتر به حواشی و تبعات این روش پرداخته شده است، این گفت‌وگو در ادامه به سمت شفاف کردن جایگاه علمی این روش حرکت کرد. در چند سال اخیر افکار عمومی نسبت به اغلب سیاست‌های آبی دولت‌ها بی‌اعتماد شده است. خاطره جمعی که پروژه‌های بحث‌برانگیز انتقال آب، سدسازی‌های بیش از حد روی رودخانه‌ها و حفر چاه‌های بی‌رویه تا چندین برابر ظرفیت و استفاده بیش از حد از سفره‌های آب زیرزمینی را به یاد می‌آورد به سیاست‌هایی نظیر شیرین کردن آب‌های شور و باروری ابرها نیز مظنون است. فرید گلکار اما معتقد است که باروری ابرها به عنوان ارزان‌ترین و بی‌ضررترین سیاست آبی کشور در برابر بی‌اعتمادی‌ها مظلوم واقع شده و به گفته او هم‌اکنون وی و همکارانش بیش از آنکه به کار تخصصی خود در مقابله با کم‌آبی بی‌سابقه امسال بپردازند، درگیر دفاع از پروژه‌های باروری ابرها و حفظ مشروعیتی هستند که سال‌ها پیش در سایر نقاط جهان به اثبات رسیده است. گلکار با حوصله‌یی مثال زدنی و و با تکیه بر آمار و ارقام رسمی و تحقیقات معتبر بین‌المللی به پرسش‌های «تعادل» درخصوص جایگاه باروری ابرها در مدیریت آبی کشور، داشتن یا نداشتن صرفه اقتصادی و نیز تاثیرات آن بر محیط زیست و سلامت انسان پاسخ می‌دهد. جالب است بدانید که هر بار پرواز برای بارور کردن ابرها 150میلیون تومان هزینه دارد که بخش عمده آن هزینه کرایه هواپیماست. برای کسب اطلاع درباره صفر تا صد ابزار بارورسازی ابرها گفت‌وگوی پیش رو که به واسطه دو ساعت تاخیر در پرواز تهران- یزد در ترمینال 2 فرودگاه مهرآباد انجام شد را مطالعه کنید.
در چند وقت اخیر بارش‌های بی‌سابقه‌یی را به خصوص در تهران شاهد بوده‌ایم. آیا این بارش‌ها حاصل بارورسازی ابرها بوده است؟
خیر، بارش‌های این مدت بدون دخالت در ابرها اتفاق افتاده و ارتباطی با ماجرای بارورسازی ابرها نداشته است.
مساله خشکسالی در سال‌های اخیر سبب شکل‌گیری مباحثی در سطح ملی و بین‌المللی شده است. یک نمونه آن را در اوج‌گیری مناقشات بر سر رودخانه‌های مرزی شاهد هستیم که یکی از مهم‌ترین آنان در مرز با کشور افغانستان قرار دارد. حال پرسش اینجاست که با توجه به مطرح شدن مباحثی در رابطه با بحران آب در کشور افغانستان و افزایش تنش آبی، آیا در رابطه با باروری ابرها در ایران باید نگران طرح ادعاهایی از سوی کشورهای همسایه باشیم؟
از زمانی که باروری ابرها شروع شد، همواره ادعاهایی در مخالفت با آن نیز مطرح بوده است. عده‌یی اعتقاد داشتند که بخشی از بارشی که می‌توانست در یک منطقه رخ دهد به دلیل باروری ابرها در منطقه دیگری رخ داده و این ممکن است محرومیتی را برای مناطق پایین‌دستی ابرها موجب شود. این مناقشات در امریکا میان ایالت‌ها و حتی بین مزارع مختلف بیشتر از سایر نقاط جهان شکل گرفت که به 40 الی 50 سال پیش برمی‌گردد. اما چه از نظر فیزیکی و چه از نظر آماری هیچکدام از مدعیان نتوانسته‌اند اثبات کنند که باروری ابرها اثر منفی بر پایین‌دست می‌گذارد. در عین حال محققان هم از نظر علمی و هم از نظر اجرایی- عملیاتی به این نتیجه رسیده‌اند که باروری ابرها اثر منفی قابل ملاحظه‌یی بر بارش مناطق پایین‌دستی ندارد. موضوع شکایت‌ها، نگرانی‌ها یا اظهارنظرها منتفی نیست ولی تقریبا اثبات شده که اگر اثری هم داشته باشد بسیار کم و قابل چشم‌پوشی است.
پس آیا می‌توان نتیجه گرفت که باروری ابرها هیچگونه اثری بر کاهش بارش بر مناطق پایین‌دستی ندارند؟
بله، مرکز باروری که در استان یزد مستقر است و سابقه اجرایی تقریبا 20ساله دارد، بسیاری از پروژه‌های خود را در اصفهان و فارس اجرا می‌کند. استان یزد به دلیل جهت وزش باد، پایین‌دست فارس و اصفهان محسوب می‌شود و پروژه‌های اجرایی در فارس و اصفهان اثرات منفی بر بارش‌های یزد نداشته است.
آیا تا به حال در داخل کشور و نیز در عرصه بین‌المللی و منطقه‌یی شکایتی در رابطه با باروری ابرها شده است؟
خیر، شکایتی صورت نگرفته است. اما ادعاهایی مطرح شده است. از نظر بین‌المللی نگرانی‌هایی در امریکا و در جاهای دیگر بوده ولی در منطقه خاورمیانه تاکنون نگرانی‌هایی مطرح نشده است. به استثنای یک دوره خاص که روس‌ها برای انجام پروژه‌های باروری ابرها در سوریه مستقر بودند و در آن زمان بین سوریه و رژیم صهیونیستی مباحثی مطرح شد. باید توجه کرد که بحث ما باروری ابرهای کلاسیک است که توجه به آن خیلی اهمیت دارد. من وارد بحث باروری ابرها به صورت غیرکلاسیک با ابزارهای نوظهوری مثل استفاده از یونیزاسیون یا هر روش دیگری نمی‌شوم زیرا ما در ایران فقط روش کلاسیک را اجرا می‌کنیم و این روش تایید شده و علمی است.
امکان دارد درباره فرق میان باروری ابرها به روش کلاسیک و باروری ابرها به روش‌های دیگر توضیح داده و پیشینه آن در جهان و زمان آغاز آن را برای ما توضیح دهید؟
باروری کلاسیک 70سال در جهان قدمت دارد. WMO(سازمان جهانی هواشناسی) و سایر مراجع معتبر جهانی آن را تایید کرده‌اند، روشی علمی بوده و امتحانش را پس داده است. تحقیقات علمی بسیار گسترده‌یی درباره آن انجام شده و هم‌اکنون 60 کشور جهان پروژه باروری ابرها به روش کلاسیک اجرا می‌کنند. انگیزه‌ها برای باروری ابرها نیز به دو دسته تقسیم می‌شود. برخی کشورها افزایش بارش را مد نظر دارند و برخی دیگر به دنبال تگرگ‌زدایی یا کاهش تگرگ هستند. زیرا تگرگ آسیب‌های زیادی به محصولات کشاورزی و تاسیسات صنعتی وارد می‌کند. برخی کشورها نیز هر دو انگیزه را مد نظر دارند. باروری ابرها به روش غیرکلاسیک، مقوله دیگری است که در آن از روش‌هایی مثل استفاده از امواج الکترومغناطیسی، الکتریکی یا صوتی کمک گرفته می‌شود که موضوع بحث ما این نیست چون این روش‌ها در ایران استفاده نمی‌شود. در باروری کلاسیک از یدید نقره، مواد یخ‌ساز یا هسته‌ساز و مواد نم‌گیر استفاده می‌شود.
با این تفاسیر و گستردگی استفاده از روش کلاسیک باروری ابرها باید گفت که از نظر حقوقی، کشورهای همسایه نمی‌توانند ادعایی مطرح کنند؟
همه چیز درباره باروری ابرها به روش کلاسیک روشن است. اما در رابطه با مطرح شدن ادعاهایی از طرف همسایگان باید گفت که امکان طرح ادعا از طرف آنان وجود دارد و از این نظر نگرانی‌هایی مطرح است. اما تجربه تاریخی نشان داده است که چنین ادعاهایی از نظر حقوقی قابل پیگیری نیست. به عنوان مثال در امریکا شکایت‌های متعددی در رابطه با باروری ابرها انجام شد اما هیچکدام در هیچ دادگاهی به محکومیت متشاکی نینجامید.
آقای گلکار، برای افکار عمومی هضم این مقوله که باروری ابرهای یک منطقه موجب کاهش بارش در پایین‌دست نشود، دشوار است. به این دلیل که مقدار مشخصی از رطوبت وجود داشته که تصور می‌شد مصرف آن در هر نقطه منتج به کاهش در نقطه‌یی دیگر می‌شود از نظر علمی چگونه این مساله که باروری ابرها در مناطق بالادست، پایین‌دست را تهدید نمی‌کند، توجیه‌پذیر است؟
زمانی که سامانه‌یی ابری وارد منطقه می‌شود به صورت طبیعی حدود 10درصد از رطوبتش گرفته شده و به صورت بارش درمی‌آید. حال تصور کنید که 10درصد از این میزان رطوبت نیز به وسیله بارورسازی ابرها گرفته شود که در نهایت 1درصد رطوبت کل ابر خواهد بود. تمامی این محاسبات نیز به شرطی درست است که ما ابر را یک سیکل بسته فرض کنیم که هیچ رطوبتی به آن وارد نشود. در صورتی که حداقل درباره ابرهای سرد، ماجرا برعکس است و وقتی ابرهای سرد را بارور می‌کنیم به دلیل آزاد شدن مقداری گرمای نهان که حاصل از فعل و انفعالات شیمیایی است، جذب رطوبت از جو و سطح افزایش می‌یابد و سبب تقویت ابر و بزرگ‌تر شدن حجم آن می‌شود. در این حالت حتی بارورسازی یک ابر ممکن است سبب افزایش بارش در پایین‌دست هم بشود.
اما این طور که مشخص است، بارورسازی ابرها تاثیری هر چند بسیار حداقلی روی پایین‌دست می‌گذارد.
بله باید این مطلب را متذکر شد که تحقیقات اخیر نشان داده که امکان دارد باروری ابرها در برخی مناطق و گاهی اوقات سبب کاهش حدود نیم درصدی بارش مناطق پایین‌دستی شود.
یکی از دیگر مسائلی که همواره پیرامون بارورسازی ابرها مطرح شده است، هزینه اجرای این روش است. افکار عمومی تقریبا ایده‌یی در این باره ندارد. آیا بارورسازی ابرها در قیاس با دیگر روش‌های تامین آب در ایران همچنین در جهان گران محسوب می‌شود؟
باروری ابرها یکی از ارزان‌ترین روش‌های تولید آب در جهان به حساب می‌آید. مثلا در کشور خودمان اگر بخواهیم آب را شیرین کنیم حتی در خلیج گرگان که آب خیلی شوری ندارد به ازای هر متر مکعب دست‌کم 3هزار تومان هزینه متحمل می‌شویم که باید هزینه مضاعفی نیز برای انتقال آب شیرین در نظر گرفت. حال اگر اثرات زیست‌محیطی چنین اقداماتی را نیز در نظر بگیریم، هزینه‌های جبران خسارات وارده کمترین مقوله‌یی است که باید مورد محاسبه قرار بگیرد. هزینه شیرین کردن آب در خلیج فارس حتی بیشتر از گرگان و حدود 4هزار و حتی 5هزار تومان به ازای هر متر مکعب است. این درحالی است که باروری ابرها کمتر از 50 تومان به ازای هر متر مکعب هزینه دارد.
با این تفاسیر چرا در این مناطق دست به بارورسازی ابرها زده نمی‌شود.
باروری ابرها محدودیت‌هایی نیز دارد. مثلا باید منتظر آمدن ابر ماند. اما به هر حال، باروری ابرها ارزان‌ترین روش استحصال آب است. باروری ابرها از این نظر نیز منحصر به فرد است که تنها روش تولید بدون واسطه آب شیرین است. باقی روش‌ها، حتی شیرین کردن آب دریا نیز در حقیقت منتقل کردن آب و تغییر شکل آن به شمار می‌رود اما در باروری ابرها، از رطوبت موجود در جو، آب شیرین تهیه می‌شود.
هر بار باروری ابرها چقدر هزینه به دنبال دارد؟
هر بار پروازی که انجام می‌دهیم در حدود 150میلیون تومان هزینه دارد که بخش عمده هزینه آن صرف کرایه هواپیما می‌شود. این رقم به نسبت آورده آن، بسیار کم است. در دنیا نسبت سود به هزینه باروری ابرها 20 به یک است، ولی وقتی آثار غیرمستقیم آن را هم محاسبه می‌کنند، این نسبت 49 یا 50 به یک می‌شود. در ایران، ما دقیقا به همین اعداد و حتی بهترش نیز رسیده‌ایم. در ایران نسبت سود به هزینه باروری ابرها، کمتر از 20 به یک نیست، بلکه خیلی بیشتر است.
آیا می‌توان محاسبه کرد که بارش‌های ناشی از باروری ابرها در چه مناطقی و در چه گستره‌یی از زمین اتفاق می‌افتد؟
وقتی مواد باروری ابرها در آسمان رها می‌شوند، تقریبا 15 الی 20 دقیقه پس از آن، بارش شروع می‌شود. اثر آن نیز بیش از یک ساعت و نیم الی 2 ساعت پایدار نخواهد بود. اگر بعد از 2 ساعت، یک بار دیگر ابرها را بارور کنیم، باز هم به مدت یک ساعت و نیم الی 2 ساعت بارش خواهیم داشت. در رابطه با گستره سرزمینی، شرایط مختلفی دخیل است. اگر یک سامانه مثلا 40 کیلومتر در ساعت سرعت داشته باشد، در آن یک ساعت و نیم الی 2 ساعت زمان بارش، در 60 الی 80 کیلومتر از منطقه باران می‌بارد. حال محاسبه مساحت تحت پوشش بارش، بستگی به این دارد که خود ما چه عرضی از ابر را بارور کرده باشیم.
آیا باروری ابرها را در مناطق بیابانی فاقد بارش یا با بارش بسیار کم نیز می‌توان انجام داد؟
باروری ابرها محدودیت‌هایی هم دارد. برای مثال مناطق کوهستانی مستعدترین مناطق برای اجرای پروژه‌ها هستند. مثلا در یزد، تمام حیات استان به شیرکوه وابسته است و اگر این کوهستان وجود نداشت، یزد مانند کویر لوت می‌شد. بنابراین برای مناطقی همانجا باید باروری صورت گیرد و تبعا روان‌آب حاصل از بارش‌ها وارد دشت شود. باروری ابرها خیلی تابع طبیعت است و قرار نیست کاری کنیم که در مناطقی که به‌طور طبیعی فاقد بارش هستند باران بیاید. اما با استناد به این روش می‌توانیم بارش مناطق مستعد بارندگی را تا حدود 15درصد بیشتر کنیم.
چندی پیش مسائلی در این خصوص مطرح شد که قرار است اجرای باروری ابرها به سازمان‌ها و نهادهای خاصی محول شود و این شایعه قوت گرفت که گویا در پروژه‌های باروری نوعی انحصار شکل گرفته است. حال، لطفا پاسخ دهید که آیا شرکت‌های خصوصی می‌توانند وارد حوزه باروری ابرها شوند؟ و اینکه نقش سپاه در بارورسازی ابرها دقیقا چیست؟
ما در سال گذشته در تهیه ابزار مشکلاتی داشته و با کمبود امکانات روبه‌رو بودیم. این مسائل سبب شد نتوانیم قراردادهای لازم را منعقد کنیم. در این شرایط سپاه پیشنهاد داد که ابزار، تجهیزات و امکاناتش را در اختیارمان قرار دهد تا بتوانیم پروژه‌ها را پیش ببریم. لازم به ذکر است که سپاه در این زمینه همراهی زیادی کرد. تا به حال بحثی مبنی بر اینکه باروری را آنها انجام دهند، نبوده است و صرفا ابزار و امکانات را دراختیار ما قرار داده‌اند. درخصوص ورود بخش خصوصی نیز باید گفت روی کاغذ این امکان وجود دارد اما الزاماتی برای آن باید فراهم شود. بحث باروری ابرها در ایران همواره یک بحث ملی بوده و تولید آب در انحصار دولت قرار دارد. درواقع مسوول تامین آب کشور وزارت نیرو است. به‌همین واسطه تاکنون جذابیت اقتصادی برای بخش خصوصی در بارورسازی ابرها تعریف نشده است. بنابراین تاکنون، تنها مشارکت بخش خصوصی در بحث باروری ابرها همان دو فروند هواپیمایی است که ما از آنها کرایه می‌کنیم. اگر روزی شرکتی هم بخواهد وارد این مباحث شود، طبیعتا تحت نظارت ما می‌تواند این کار را انجام دهد. اما فعلا در شرایط و قوانین کشور بستر مناسبی برای ورود بخش خصوصی مهیا نشده است.
آیا در رابطه با آثار زیست‌محیطی باروری ابرها هیچ نگرانی‌ای وجود ندارد؟
باروری ابرها مسیری بسیار طولانی را طی کرده است. استانداردهای زیست‌محیطی امریکا خیلی بالا هستند و این کشور سال‌های زیادی درباره مسائل زیست‌محیطی تحقیق کرده است. آنان هم مقالات، هم اسناد و هم کتاب‌هایی را در مورد اثرات احتمالی زیستی‌محیطی باروری ابرها منتشر کرده‌اند. تاثیر باروری روی آب، خاک، گیاهان، حیوانات، ماهی‌ها و انسان همگی مورد بررسی قرار گرفته‌اند. حتی کارکنانی که با این مواد سر و کار دارند نیز مورد آزمایش و تحقیق گسترده‌یی قرار گرفته‌اند و هیچگونه آثار منفی ملموسی که قابل اندازه‌گیری باشد پیدا نشده است. محققان حتی به این اندازه نیز اکتفا نکرده و بررسی کرده‌اند که میزان برف حاصل از باروری ابرها چه تاثیری روی زیست حیوانات منطقه می‌گذارد.
و تمام این تحقیق‌ها بیانگر نتیجه منفی‌ای نبوده است؟
خیر، حتی در بررسی تبعات ثانویه نیز به این نتیجه رسیدند که اتفاقی غیرطبیعی در حال رخ دادن نیست. دلیل آن هم این است که باروری ابرها در همان بازه طبیعی بارش مناطق کار می‌کند. درجه افزایش بارشی که در طول یک فصل قابل قبول است، 15 الی 20درصد است و ما هم در همان بازه طبیعی، افزایش بارش را رقم می‌زنیم. نکته‌یی که در اینجا باید مطرح شود این است که در مواردی براساس پروتکل‌های خاصی، سازمان هواشناسی به ما اعلام می‌کند که احتمال وقوع سیل در یک منطقه خاص وجود دارد و ما برنامه باروری ابر در آن منطقه را در آن زمان متوقف می‌کنیم. چنین مسائلی را هم لحاظ می‌کنیم و از نظر احتمال وقوع سیل و مسائلی از این دست نیز جای نگرانی نیست. هم‌اکنون سازمان حفاظت محیط‌زیست ابراز علاقه کرده است که در تحقیقاتی در این باره مشارکت کنیم و ما هم استقبال کردیم.
پس شما مدعی هستید که هنوز هیچ آثار سوء و هیچ تبعات آتی برای باروری ابرها شناسایی نشده است؟
بله، هنوز هیچ چیزی شناسایی نشده، چون میزان چنین اثراتی خیلی کم است. چند موسسه محیط‌زیستی و غیرمحیط‌زیستی در امریکا این تحقیقات را انجام داده‌اند و منتشر کرده‌اند که براساس آنها، باروری ابرها هیچ اثر زیست‌محیطی محسوسی ندارد.
در صحبت‌های‌تان فرمودید برای هر فصل بارشی حدود 50 کیلو یدید نقره مورد استفاده قرار می‌گیرد. امکان دارد دقیق‌تر بفرمایید که این 50 کیلو برای چه میزان بارش، چند نوبت باروری ابرها و چند استان استفاده می‌شود؟
بله، در هر فصل بارشی که حدود 5 ماه می‌شود، حدود 50 کیلو یدید نقره مورد استفاده قرار می‌گیرد. به‌عنوان نمونه، در یکی از بزرگ‌ترین پروژه‌هایی که تاکنون انجام داده‌ایم، حداکثر 10 هزار عدد پیروپاترون برای مدت 5 ماه و برای 8 الی 10 استان استفاده شد که هر پیروپاترون، 40 گرم ماده در خود جای می‌داد. در مجموع می‌شود 400 کیلو که مقدار زیادی از آن پیروتکنیک بوده است که موادی برای بالا بردن دمای یدید نقره هستند تا در آن فرآیند تصعید صورت گیرد. برای تبدیل یدید نقره از جامد به بخار، دمایی در حدود 1300 درجه سانتی‌گراد موردنیاز است که پیروتکنیک این کار را انجام می‌دهد. این حجم اگر با میزان نقره وارد شده به بدن انسان بر اثر پر کردن یک دندان مقایسه شود، ناچیز است. جالب است بدانید نقره‌یی که بابت پر کردن یک دندان استفاده می‌شود صدها برابر بیشتر از نقره مورد استفاده در باروری ابرها است. همچنین این نکته هم گفتنی است که یدید نقره نیز تاثیری بر بدن انسان ندارد.
آن‌طور که مشخص است از نظر شما باروری ابرها راهی مطمئن و مناسب برای تامین آب در ایران است، اما در مقابل به نظر می‌رسد استفاده از آن چندان رونق ندارد. مانع اصلی در کجاست؟
متاسفانه در کشور ما یک مد بد باب شده است. بنده خودم هواشناس هستم و رشته‌ام هواشناسی بوده است، اما به این دلیل که اکنون در سازمان هواشناسی مشغول به کار نیستم اگر پرسشی درخصوص هواشناسی مطرح شود امکان ندارد اظهارنظر کنم. نباید در مسائلی که در حیطه دانش و اطلاعات نیست ورود کرد. اما در حوزه بارورسازی ابرها تقریبا از تمام حوزه‌های جامعه افراد به خود اجازه اظهارنظر می‌دهند. این اظهارنظرهای غیرکارشناسی و غیردقیق از طرف سازمان‌های غیرمسوول و ناآگاه، لطماتی به سیستم می‌زند که غیرقابل جبران است. همین حالا یک سازمان که نامش را نمى‌توانم ببرم مکاتباتی را با سازمان محیط‌زیست، مبنی بر اینکه باروری ابرها آنچنان خطرناک و سمی است که فاجعه به بار می‌آورد، انجام داده است. همین اظهارات ناآگاهانه و غیرمسوولانه باعث شد ما چندین روز به‌صورت فشرده وقت بگذاریم تا دوستان را با اسناد و مدارک بسیار زیاد و معتبر قانع کنیم که چنین ادعاهایی واقعیت ندارد. این اتفاقات بسیار آزاردهنده و مانع پیشرفت ما در مسیر اصلی خودمان است. متاسفانه اکنون بزرگ‌ترین چالش ما در باروری ابرها، نه آن کار اصلی که قاعدتا باید انجام دهیم، بلکه حل‌و‌فصل کردن مشکلاتی است که براساس اطلاعات غلطی که عده‌یی مطرح می‌کنند به‌وجود می‌آید.
منبع: روزنامه تعادل