قلیان؛ نخستین کام اعتیاد
سال گذشته در پی تعطیل چایخانه و قلیان سراها بویژه در اصفهان با پدیده فعالیت «چایخانه‌های آیفونی» که درواقع قلیان سراهای زیرزمینی و بدون مجوز بودند مواجه شدیم.
مینا عباسپور- اصفهان امروز: سال گذشته در پی تعطیل چایخانه و قلیان سراها بویژه در اصفهان با پدیده فعالیت «چایخانه‌های آیفونی» که درواقع قلیان سراهای زیرزمینی و بدون مجوز بودند مواجه شدیم. این چایخانه‌ها محل‌هایی بودند که با استفاده از آیفون تصویری مشتریان آشنای خود را به این محل مخفی راه داده و به ایشان قلیان عرضه می‌کردند. پیش‌ازاین اتفاق دکتر مرتضی پدریان، جامعه‌شناس اصفهانی از مخالفان سرسخت تعطیل چایخانه‌ها بود، چراکه اعتقاد داشت با تعطیل چایخانه‌های عمومی و خانوادگی، اصرار بر ادامه این کار به‌صورت مخفیانه و زیرزمینی پیامد‌های بدتری را به دنبال خواهد داشت. پدریان دراین‌باره به اصفهان امروز گفت: «آن زمان انتقاد کردم و گفتم اگر در چایخانه‌های عمومی تنها یک آسیب یعنی استعمال دخانیات را شاهد هستیم، در چایخانه‌های زیرزمینی که فضایی بسته و بدون نظارت دارد، شرایط برای بروز آسیب‌های دیگر نیز فراهم خواهد شد و این راه‌حل مسئله نیست.» همین‌طور هم شد و قلیان کشیدن مخفیانه باعث شد تا در این مکان‌های بدون مجوز بستر به وجود آمدن آسیب‌های دیگر نیز فراهم شود و درنهایت بار دیگر شاهد بازگشایی چایخانه‌های دارای مجوز و قابل نظارت توسط مراجع مربوطه باشیم؛ بنابراین مشخص شد که مقابله با عرضه، راهگشا نیست و باید تقاضا را مدیریت کرد. برهمین اساس در سال جاری نام‌گذاری هفته ملی «نه به دخانیات» بهانه‌ای شد تا مقابله با استعمال قلیان این بار در جبهه خانواده‌ها انجام شود. بر کسی پوشیده نیست که در سال‌های گذشته میانگین سنی استعمال دخانیات بویژه قلیان در کشور ما به شکل نگران‌کننده‌ای پایین آمده است و امروز بسیاری از نوجوانان و حتی کودکان قلیان می‌کشند چراکه قبح مصرف قلیان در بیشتر خانواد‌ه‌های ایرانی ریخته شده است. درهرصورت سیگار و قلیان هر دو برای سلامتی انسان مضر بوده و باعث ایجاد بیماری های مختلفی در فرد می‌شود و به همین دلیل هفته‌ای به شکل ملی و بین‌المللی به نام هفته ملی بدون دخانیات نام‌گذاری شده است تا در طول آن فعالیت‌های فرهنگی برای مقابله با مصرف دخانیات انجام شود.
هنوز قلیان کشیدن را ناپسند نمی‌دانیم
شعار هفته ملی بدون دخانیات سال 97 «قلیان، سمی برای سلامت خانواده» تعیین‌شده است. این در حالی است که هفت روز این هفته هرکدام در راستای مقابله با مصرف قلیان و دخانیات نام‌گذاری شده‌اند و تأکید بارزی برای مقابله با مصرف قلیان در جامعه و خانواده‌ها را نشان می‌دهد. در همین راستا مصطفی هادی زاده، دبیر شورای هماهنگی مبارزه با مواد مخدر استان در گفتگو با اصفهان امروز این تأکید را مثبت دانسته و معتقد است: «در حال حاضر شیوع مصرف قلیان در میان افراد جامعه بویژه دختران و زنان افزایش‌یافته و نه‌تنها قبح مصرف آن از بین رفته بلکه به ابزاری برای تفریح و سرگرمی تبدیل‌شده است. به‌نوعی نگرش مثبتی که در مصرف قلیان توسط افراد وجود دارد بر اثربخشی منفی آن چیره شده است. خانواده‌ها حساسیت چندانی بر مصرف قلیان در حانه های خود نداشته و متوجه زیان های آن نیستند. با توجه به اینکه آغاز راه اعتیاد معمولا با مصرف سیگار و قلیان همراه است توجه به این امر و پیشگیری از آن اهمیت زیادی دارد و درمجموع تأکیدی که بر مقابله با مصرف قلیان شده است مثبت بوده و می‌تواند مؤثر واقع شود چراکه ممکن است برخی افراد همچنان استعمال سیگار را ناپسند بدانند اما این دیدگاه به قلیان وجود ندارد.»
لزوم فرهنگ‌سازی صحیح در مقابله با مصرف دخانیات
در همین راستا سروان مجید طاهرزاده کارشناس پلیس مبارزه با مواد مخدر استان اصفهان نیز در گفتگو با اصفهان امروز اعلام کرد: «مصرف دخانیات دروازه ورود به مصرف مواد مخدر است و در آغاز اعتیاد افراد مصرف سیگار و قلیان نقش پررنگی ایفا می‌کنند؛ اما تأکید بر مقابله با مصرف قلیان در شعار سال جاری به این دلیل است که قبح مصرف قلیان در میان خانواده‌ها ریخته شده و برخورد از سوی خانواده و والدین با مصرف قلیان توسط اعضای خانواده صورت نمی‌گیرد. در حالی نسبت به مصرف سیگار به‌مراتب برخورد و مخالفت بیشتری را از سوی خانواده‌ها مشاهده می‌کنیم. حال اینکه سیگار و قلیان هر دو دارای مضرات فراوانی بوده و از این نظر ارجحیتی بر یکدیگر ندارند بلکه باید در جلوگیری از مصرفشان فرهنگ‌سازی انجام شود.»
اگرچه برنامه‌های فرهنگی گسترده‌ای برای مقابله با مصرف دخانیات در نظر گرفته‌شده است، نمی‌توان این امر را نادیده گرفت که در زمان تعطیل چایخانه‌ها اعتراض گسترده چایخانه داران را شاهد بودیم که به خاطر بیکاری عده زیادی از کارکنان این صنف در مقابل ساختمان استانداری اصفهان تجمع کردند و آن زمان صحبت از تغییر کاربری چایخانه‌ها مطرح شد؛ اما این تغییر کاربری به چه ترتیب باید صورت پذیرد؟ تا زمانی که تقاضا وجود دارد عرضه هم در شکل و شمایل مختلف وجود خواهد داشت و هرروز توتون قلیان و سیگار در عطروطعم‌های مختلف در بازار به رقابت می‌پردازند. سروان طاهرزاده دراین‌باره می‌گوید: «اینکه به دلیل بیکاری عده‌ای از افراد جامعه، سلامتی بخش زیادی از افراد همان جامعه را به خطر انداخته و آن را نادیده بگیریم صحیح نیست. در تغییر کاربری چایخانه‌ها نیز باید مسئولان این صنف پیگیر مسئله باشند اما با انجام کار فرهنگی و کاهش تقاضا توسط مردم و مصرف‌کنندگان، عرضه خودبه‌خود کاهش پیداکرده و تغییر کاربری حتی بدون دخالت دستگاه قضایی و از سوی خود عرضه‌کنندگان قابل انجام است. مسئله مهم این است که خانواده‌ها اجازه ندهند بیش از این قبح و زشتی مصرف قلیان در خانه یا خارج از خانه توسط فرزندانشان ریخته شود. درواقع باید نگرش خانواده‌ها در مصرف دخانیات تغییر کند و این فرهنگ‌سازی باید به‌صورت اصولی انجام شود. نباید به‌صرف اینکه چایخانه‌ها به‌صورت قانونی و با مجوز مشغول به فعالیت هستند توجیهی برای مصرف قلیان و دلیلی برای بی‌توجهی به مضرات آن برای سلامتی افراد باشد.»
کاهش مصرف دخانیات نیازمند همکاری بین بخشی
در استان اصفهان ۴۴۰ عدد و در شهر اصفهان ۲۹۰ چایخانه وجود دارد. به گفته حسین صفاری، مدیر بهداشت محیط مرکز بهداشت استان اصفهان تلاش‌های بسیاری در حوزه جمع‌کردن چایخانه‌ها از سطح شهر اصفهان انجام‌شده تا بتوانیم از مراجعه جوان‌ها به چنین مکان‌هایی و افزایش آمار قلیان و سیگار یا همان دخانیات در بین آنها جلوگیری کنیم؛ اما اقدام‌های گذشته برای خارج کردن چایخانه‌ها از اماکن عمومی سبب شد که تمام تلاش‌های ما بی‌نتیجه بماند. صفاری بابیان اینکه در صورت خارج کردن چایخانه‌ها از اماکن عمومی و واگذاری به بخش خصوصی، دست مرکز بهداشت روی عملکرد چایخانه‌ها و نظارت بر آنها به‌نوعی بسته می‌شود، به مهر گفت: سیاست امروز ما آگاهی بخشی و آموزش به گروه‌های مختلف مردمی در عرصه مضرات قلیان و کشیدن سیگار است. باید همکاری‌های بین بخشی قوی بین تمام حوزه‌ها صورت بگیرد و مثلاً در پخش فیلم و تلویزیون و غیره شاهد سیگار کشیدن نباشیم یا بازیگران و هنرمندان از سیگار استفاده نکنند، یا حتی گاهی ورزشکاران ما سیگاری نباشند تا در این صورت الگوی عملی خوبی برای جوانان و آموزش آنها داشته باشیم. صفاری نیز معتقد است برای ایجاد اشتغال تعدادی از کسبه چایخانه داران، نباید تمام مردم را فدا کرد چراکه مصرف مواد دخانی مثل قلیان در بین دخترها و پسرها بسیار افزایش‌یافته است. بر پایه تحقیقی که در سال ۸۶ صورت گرفت تا سال ۹۵ آمار 6/6 درصدی مصرف قلیان در دختران به 5/19 درصد افزایش یافت و در پسرها رقم ۱۱ درصد به ۳۹ درصد رسید و این در حالی است که مصرف سیگار بین دختر و پسرها نیز در این سال‌ها با رشد ۳ تا ۴ درصدی روبرو بوده است.
زشتی اجتماعی سیگار کشیدن زنان
در میان این صحبت‌ها که اکنون تنها محور مبارزه با استعمال دخانیات را فرهنگ‌سازی در خانواده‌ها می‌داند، بد نیست که اشاره کوچکی به تولید و عرضه دخانیات نیز داشته باشیم و بدانیم که عرضه دخانیات چه مسیری را در کشور طی می‌کند و چرا تا این اندازه در دسترس مردم قرار دارد. به گفته حسن آذری پور، عضو کمیته سیاست‌گذاری کنترل دخانیات، ۱۷ شرکت از مجموع ۱۸ شرکت بزرگ دخانی دنیا با ترفندهای مختلف توانسته‌اند در داخل ایران کارخانه خود را راه‌اندازی کنند. چند سال پیش انحصار صنعت دخانیات از دولت گرفته شد و به بخش خصوصی اجازه فعالیت دادند؛ این موضوع اشتباه استراتژیکی بود که در حوزه قانون‌گذاری از سوی سیاست‌گذاران ارشد در ایران انجام شد. بخش خصوصی کارخانه‌های اصلی دخانیات هستند که کارخانه‌های خود را داخل کشور راه‌اندازی کرده‌اند. آذری پور به ایسنا گفت: «ماهیت این کارخانه‌ها کسب سود است و حداکثر تلاش خود را برای به دست آوردن آن انجام می‌دهند. وقتی بخش خصوصی وارد کشوری می‌شود، به دلیل سیاست‌های بازاریابی خود، روی قوانین آن کشور مطالعه می‌کند و آنها را دور می‌زند؛ به همین دلیل در سال‌های گذشته می‌بینید که این صنایع وارد کشور شده‌اند و انواع و اقسام محصولات را بانام برندهای مواد دخانی تولید می‌کنند. او در ادامه به ورود تنباکوهای معطر و معسل به بازار مواد دخانی ایران اشاره کرد و گفت: این صنعت برای پایدار ماندن سود خود باید مشتری‌هایش را حفظ کند و اجازه ندهد بازار مصرف کوچک شود. تنباکوهای میوه‌ای ازجمله مواردی است که آنها روی آن متمرکزشده‌اند؛ چراکه می‌دانند سیگار کشیدن برای زنان و نوجوانان در ایران زشتی اجتماعی دارد. قلیان این قباحت را از بین می‌برد و در خانواده نیز مصرف می‌شود؛ چون پدران و مادران به‌اشتباه فکر می‌کنند این کار تفنن و تفریح محسوب می‌شود.»
توتون معطر و تنباکوی معسل ۱۵ سال پیش وارد کشور شد. در ایران الگوی مصرف قلیان در نواحی خاصی مانند جنوب کشور و در گروه سنی خاصی مانند سالمندان رواج داشته است. در ۱۵ سال گذشته با آمدن تنباکوهای میوه‌ای این الگو تغییر کرده و به تمام پهنه سرزمینی ایران گسترش پیداکرده است. درواقع صنعت دخانیات برای خود در میان جمعیت نوجوانان و زنان، بازار مصرف ایجاد می‌کند. عضو کمیته سیاست‌گذاری دخانیات با اشاره به تلاش این صنایع برای ورود چرخه تولید دخانیات به کشور، می‌گوید: این صنعت سعی می‌کند چرخه تولید خود را به داخل ایران منتقل کند تا قیمت تمام‌شده برای او کاهش پیدا کند. از طرفی برای عده‌ای نیز شغل ایجاد می‌کند. با توجه به اینکه در کشور مشکل اشتغال داریم و دولت برای حل این مسئله باید سالی یک‌میلیون شغل ایجاد کند، اگر بخواهید کارخانه دخانیات را تعطیل کنید یا نوع کشت مزرعه توتون را تغییر دهید، می‌گویند شغل را از بین می‌برید. کاهش قیمت تمام‌شده و افزایش حاشیه سود، فقط یکی از وجوه تولید دخانیات در داخل ایران است، طرف دیگر آنها می‌توانند به‌واسطه این چرخه در داخل کشور یارگیری کنند.