آیین ذکر، نوعی موسیقی آیینی

اصفهان امروز- کاظم دهقانیان:

آیین ذکر، نوعی آواز مذهبی است که اشعارش بیانگر صحنه‌های کربلا است و پیش از مجلس عزاداری، برای اعلام مجلس روضه‌خوانی در روستای نصرآباد پیشکوه شهرستان تفت اجرا می‌شود. اشعار این آیین، وزن و قالب یکسانی ندارد و متناسب با موضوع، تغییر می‌کند و ذاکران برای جبران کمبود وزن شعر از ضمه‌های اضافی و شکستن کلمات کمک می‌گیرند. گروه ذاکران هم تعداد ثابتی ندارد، ولی معمولاً دو گروه پنج‌نفره، اشعار را با ملودی زیبا و کلمات کمکی به‌صورت سؤال و جواب می‌خوانند. شعرای محلی هم اشعار این آیین را می‌سرایند و گاه هم ابیات شعرای معروف در آن استفاده می‌شود.

این آیین به هشت روش اجرا می‌شود که سه روش‌، رایج‌تر است. در روش اول، «ذکر لب‌تشنه»، اشعار ثابت و ابیاتی از غزل معروف سعدی خوانده و به سه شیوه ‌متفاوت اجرا می‌شود که در هر شیوه، استفاده از کلمات کمکی و تغییر آهنگ ذکر رایج است. شیوه اول، آهنگ بسیار سنگینی دارد و از کلمه‌ کمکی در آن استفاده نمی‌شود. در شیوه دوم اما، پس از مصراع اول هر بیت، «واویلا، واویلا» و در پایان مصراع دوم هر بیت، «واویلا، واویلا، صد واویلا» اضافه می‌شود. در شیوه سوم هم در پایان هر مصراع، عبارت «یاران واویلا، یاران واویلا» تکرار می‌شود. اجرای قدیمی این ذکر در درآمد دستگاه نوا بوده، ولی ذاکران جدیدتر آن را در گوشه‌های بیات اصفهان، درآمد شوشتری و شهناز شور اجرا کرده‌اند. در پایان این آیین هم، با تغییر ریتم و ملودی، یکی از هشت نمونه شعر ویژه ذکر اجرا می‌شود و با عبارات نهایی پایان می‌یابد.

روش دوم آیین ذکر که «ذکر دوستان» نامیده می‌شود، هم به دو شیوه اجرا می‌شود. شیوه اول، یک ملودی و شیوه دوم، سه ملودی دارد که ملودی سوم آن، آهنگ متفاوت و سختی دارد. روش سوم، «ذکر بی‌کس و بی‫مونس» بیشتر حالت مرکب‫خوانی است و روایت‌‌های متفاوتی دارد. اگر این روش با شعر اول اجرا شود، نخست در دستگاه نوا و در ادامه در گوشه‌های دشتستانی و دشتی خوانده می‌شود. در اجرای این ذکر با شعر دوم هم از گوشه‌های شهناز شور، قسمت‌هایی از حجاز، چهارباغ و آواز ابوعطا استفاده می‌شود. در سال‌های اخیر ذاکران نصرآباد، ذکر بی‌کس و بی‌مونس را با ذکر دوستان تلفیق کرده‌اند که قسمت اول آن در بخشی از گوشه‌ مثنوی سه‌گاه، قسمت دوم با چرخش در گوشه‌های شهناز، سلمک و کرشمه‌ شور و قسمت سوم در قسمت‌هایی از کرد بیات، حجاز و آواز ابوعطا اجرا می‌شود.

پژوهشگر هنرهای آیینی