هیچ قصدی در مورد حدف حوض میدان نقش‌جهان وجود نداشته است
در دو روز گذشته در دو رسانه رسمی کشور خبری از قول مدیرکل اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشکری استان اصفهان مبنی بر حذف حوض مرکزی میدان نقش جهان اصفهان مطرح شد.
در دو روز گذشته در دو رسانه رسمی کشور خبری از قول مدیرکل اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشکری استان اصفهان مبنی بر حذف حوض مرکزی میدان نقش جهان اصفهان مطرح شد.
به گزارش ایمنا، این خبر به‌سرعت بازتاب یافت و طی تماس خبرنگار ایمنا با "فریدون الهه‌یاری" مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان اصفهان، وی خبر منتشره مبنی بر حذف حوض مرکزی میدان نقش‌جهان را رد و اعلام کرد: "این خبر را تائید نمی‌کنم و هیچ قصدی در مورد حدف حوض میدان نقش‌جهان وجود نداشته است. در مورد رطوبت حوض بحث‌هایی بوده که آن‌هم محل بررسی است و اصلاً قرار نیست حوض برداشته شود و من خبر منتشره درباره مورد جمع‌آوری حوض را کاملاً تکذیب می‌کنم."
خود من هم اعتقاد چنینی را ندارم
هم‌چنین فریدون اله‌یاری در گفت‌وگو با رادیو و در جوابیه‌ای در خصوص خبر منتشره، اظهار کرد: میدان امام اصفهان در دوره صفوی به‌عنوان یکی از میدان‌ها و یکی از عناصر مهم شهری بود که یک بخش از کاربردها و کاربری‌های آن کانون اصلی اجتماعات و هسته مرکزی شهر دوره صفوی اصفهان و یک بخش دیگر نیز برگزاری بازی‌های چوگان در این میدان بود. و همین امروز نیز خیلی‌ها معتقد هستند که یکی از استانداردترین میدان‌های تاریخی چوگان دنیا میدان امام اصفهان است. برخی دوستان ایده‌هایی را مطرح می‌کنند که این میدان به میدان چوگان تبدیل شود. موضع اداره کل میراث فرهنگی استان در این خصوص این است که انجام این کار مستلزم تغییراتی در ساختار و کالبد این میدان است و بعضی از عناصر باید جمع‌آوری شوند که این‌ها هم بخشی از تحولات تاریخی خود میدان هستند یعنی بخشی از تاریخ میدان هستند و برای مردم مأنوس شده است. اگر چنین کاری انجام شود با توجه به نیاز به این تغییرات نیازمند بررسی‌های فنی و کارشناسانه همه کارشناسان و صاحب‌نظران است که ما بتوانیم در میدان امام، هم چوگان داشته باشیم هم‌میدان امام آن نقش و کاربری خود را در حیات اجتماعی شهر اصفهان داشته
باشد. ما در سال‌های اخیر یکی از گزینه‌هایی که در اصفهان برای برگزاری چوگان انجام داده‌ایم بحث برگزاری نمادین بازی چوگان در بخشی از میدان بود که به‌نوعی بازتاب‌دهندۀ هویت و اصالت رویدادهای تاریخی این میدان بود؛ درنتیجه من کاملاً تکذیب می‌کنم هیچ تصمیمی در خصوص جمع‌آوری حوض میدان امام گرفته نشده و صرفاً یک بحث فنی و کارشناسی بود و من در خصوص اینکه اگر چنین اتفاقی بخواهد بیفتد مستلزم چه تغییر و تحولاتی است را به لحاظ فنی توضیح دادم که مستلزم تصمیم‌گیری صاحب‌نظران و کارشناسان است و خود من هم واقعاً اعتقاد چنینی را ندارم و طبیعی است که این موضوع باید مورد بررسی جدی قرار بگیرد که میدان امام اصفهان هم هویت و اصالت تاریخی خودش را داشته باشد و هم به‌عنوان یکی از عناصر مهم حیات اجتماعی شهر اصفهان بتواند آن جایگاه خودش را در زندگی و خاطره مردم حفظ کند. "
بایدها نبایدها...
این گزارش به بایدها و نبایدهای احیای چوگان در میدان نقش جهان و بازگشت آن به دوران صفوی می‌پردازد.
فریبا خطابخش مدیر پایگاه جهانی میدان نقش‌جهان می‌گوید: میدان نقش‌جهان در سال ۱۳۵۸ به همین شکل امروزی و با تغییراتی که در دوره‌های مختلف بر روی آن انجام‌شده در فهرست ثبت جهانی شده است و هرگونه تغییری که باید در مجموعه انجام شود اول از همه باید در کمیته راهبردی مجموعه میدان بررسی و مصوب شود و بعد از تصویب در شورای میراث فرهنگی استان باید از شورای عالی میراث فرهنگی تهران مجوز بگیرد و ازآنجا به کمیته میراث جهانی یونسکو ارسال شود و این کمیته مجوز هرگونه تغییراتی را صادر کند و سپس این تغییرات اعمال شود یعنی باید این روند را طی کند و هیچ نوع تغییری به همین راحتی در مجموعه‌های ثبت جهانی امکان‌پذیر نیست.
وی می‌افزاید: حتی برنامه بازسازی ورودی‌های میدان نیز با مجوز کمیته میراث جهانی انجام‌شده است و تا زمانی که مجوز نگیرد و نظر کارشناسی ارایه نشود هیچ‌کدام از تغییرات چه حذف و چه الحاق اعمال نمی‌شود؛ ضمن اینکه ما در خصوص مرمت‌هایی هم که در میدان انجام می‌شود حتماً باید گزارش هرساله‌ای به یونسکو ارایه دهیم، اما در خصوص سرویس بهداشتی‌های موجود در مسجد جامع عباسی به دلیل سیستم فاضلاب موجودش دارد تخریب ایجاد می‌کند چون سیستم فاضلاب آن واقعاً مشکل دارد و در حال حاضر در حال تعمیر است و نه تغییر هرچند که الحاقی است.
وی می‌گوید: حوض موجود در میدان نقش‌جهان هیچ‌گونه نشتی رطوبت ندارد و هیچ تأثیر مخربی روی گنبدهای مساجد میدان نداشته است و کاملاً ایزوله است و مشکلی ندارد؛ در حال حاضر مشکل اصلی ما در میدان نقش‌جهان نهری است که جلوی مغازه‌ها و دورتادور میدان بوده و الان به باغچه تبدیل‌شده است و این نهر باید احیا شود درحالی‌که الآن چون باغچه است و مرتب آبیاری می‌شود به بدنه‌های میدان آسیب می‌زند.
خطابخش تأکید می‌کند: هر سازمانی اگر بخواهد هر نوع اقدامی در میدان نقش‌جهان انجام دهد باید از میراث فرهنگی مجوز بگیرد یعنی طرح آن‌ها باید از کمیته راهبردی شورای فنی سازمان مصوبه بگیرد.
خطابخش تصریح می‌کند: درختکاری‌های موجود در میدان نقش‌جهان نیز قبلاً انجام‌شده و دیگر درختی کاشته نمی‌شود؛ طی صحبت‌هایی که من با شهرداری داشته‌ام یک سال دیگر عمر مفید درخت‌هایی که در میدان کاشته شده تمام می‌شود و الآن درحال خالی شدن هستند و ما مجبوریم یک سال دیگر نیز تحمل‌کنیم تا بعد ببینیم چه‌کاری باید انجام دهیم البته کار مطالعاتی درباره درختان میدان انجام‌شده است و قطعاً باید به همان نوع و شیوه دوران صفوی بازگردد چون درختان موجود در میدان در دوران قبل بیشتر چنار بوده و کاج نبوده است،کاج‌های تزیینی در شأن میدان نقش‌جهان نیست و البته ایرانی هم نیستند و جلوی دید و منظر میدان را هم گرفته است. ما باید درختانی در میدان داشته باشیم که هم در شأن میدان و هم سایه‌انداز هم باشند.
میدان نقش‌جهان کنونی، برهوت است
احمد منتظر مدیر سابق اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان اصفهان به ایمنا می‌گوید: اگر میدان نقش‌جهان به میدانی برای چوگان تبدیل شود و حوض موجود برداشته بشود خیلی خوب است. چوگانِ جهانی یعنی بودجه نجومی برای این شهر، اگر آقای استاندار بخواهد چوگان جهانی را که اکنون مرکز آن در لندن است به اصفهان بیاورد(که لندن هم با انتقال مرکز مسابقات جهانی چوگان به اصفهان موافق است) در این صورت این موضوع، رقم نجومی اقتصادی برای اصفهان خواهد داشت؛ وقتی یک گروه چوگان مثلاً از آلمان به اصفهان بیاید برای نگهداری اسب‌هایش به‌اندازه یک سال برای اصفهان بودجه می‌آورد و در شهر شغل ایجاد می‌شود.
وی تصریح می‌کند: اگر میدان نقش‌جهان به خاطرۀ اصلی و وجودی خود برگردد خیلی خوب است و به‌این‌ترتیب خاطره تاریخ صفوی زنده می‌شوداگر میدان نقش‌جهان به خاطرۀ اصلی و وجودی خود برگردد خیلی خوب است و به‌این‌ترتیب خاطره تاریخ صفوی زنده می‌شود. در مورد میدان امام علی نتوانستند این کار بکنند هرچند که موضوع خیلی خوب بود اما در عمل کار خوبی انجام نشد، در چهارباغ هم موضوع خیلی خوب بود اما خوب عمل نشد. باید به نظر چند کارشناس عمل کرده و تخصصی کار می‌کردند. هرکسی نباید در مرمت شهری که یکی از پیچیده‌ترین مقوله‌های دنیا است اظهارنظر کند، باید به تجربه‌های دنیا توجه کرد.
منتظر ادامه می‌دهد: شاه‌عباس دوم سومین شاه صفوی بود و شاه بسیار مهمی بود و کارهای مهم هم انجام داد و در واقع هرکاری او انجام داده به نام شاه‌عباس اول نوشته‌شده است، در زمان او است که چوگان در اصفهان خیلی رواج داشته و جهانی بوده است. دور میدان نهر بوده و درخت داشته و همه زیر درختان می‌نشستند و در زمین چوگان هم تمرین سواری انجام می‌شده است و تصاویر آن‌هم موجود است. به‌جای این فواره باید آب دور میدان را زنده کنند، الآن میدان نقش‌جهان برهوت است و این درختکاری میدان افتضاح است. باید از دید تخصصیِ کسی که جامع‌الشرایط است به موضوع نگاه کرد و جامع‌الشرایط یعنی کسی که یک تخصص اصلی دارد و یکسری تخصص دیگر را هم خودش بامطالعه و تجربه آموخته است.
به‌جای حوض می‌خواهند چه‌کاری انجام دهند
مرتضی فرشته نژاد پیشکسوت مرمت معماری در خصوص حذف حوض میدان نقش‌جهان باهدف احیای چوگان در این میدان به ایمنا می‌گوید: من امیدوارم اگر این حوض را برداشتند کل میدان را به همان صورت دوران صفویه و شاه‌عباس برگردانند. آن موقع در این میدان حوضی نبوده است و این مکان، میدان چوگان و میدان دفینه رفتن یعنی سام و رژه رفتن و محل طپق اندازی بوده است. روزهای عادی هفته هم این میدان بازار روز بوده است یعنی در قسمتی از آن‌یک گروه به‌خصوص از اطراف اصفهان محصولات خود را می‌آوردند و در این میدان می‌فروختند یعنی میدان نقش‌جهان همیشه حالت زنده داشت و به صورتی بوده که همیشه جاذبه داشته و یک تقاطع استراتژیک بود و همیشه مردم از این‌طرف رفت‌وآمد می‌کردند.
وی می‌افزاید: آن زمان یعنی زمان شاه‌عباس این حوض در میدان نقش‌جهان نبود اما آب نمای یا درواقع نهر دور آن وجود داشته است، یعنی پیاده‌رو که الآن هم در اطراف وجود دارد و یک نهر هم وجود داشته که وقتی مثلاً برنامه‌ای در وسط میدان برگزار می‌شد کسی از آن حد جلوتر نرود. الآن هم این نهر وجود دارد اما آب در آن نیست، ضمن اینکه ردیفی درختان هم در کنار آن وجود داشته است. حالا اگر این حوض را بردارند باید کل میدان را به حالت اول برگردانند.
افرشته‌نژاد تصریح می‌کند: اما یک مسئله دیگری هم وجود دارد و این است که زمانی صاررم الدوله پسر ظل السلطان، میدان نقش جهان را که موقوفه شاه عباسی بوده به نام خودش ثبت کرده و خیابان کشی می‌کند، تفکیک هم کرده بود و می‌خواست آن را بفروشد، که البته متفکرین و دانشمندان اصفهان و افرادی که به فرهنگ و ادب اصفهان علاقه‌مندان بودند جلوی این کار را می‌گیرند و صارم الدوله دوباره آن را وقف می‌کند و الان موقوفه صارمیه شده است. حالا اگر بخواهند حوض را بردارند کلاً باید تغییرات اساسی در میدان ایجاد کند. مثلا کف میدان را باید به حالت اولیه یعنی به همان زمانی که چوگان بازی می کردند، برگردانند و باید کاملا با مطالعه انجام شود، اما متأسفانه الان همه چیز کنتراتی شده است و میراث فرهنگی دیگر نقشی ندارد و با فوت مرحوم آیت الله زاده شیرازی و بازنشسته شدن عده ای که می‌توانستند در این مورد نظر بدهند الان نظرات غیرکاشناسی درحال انجام است.
این پیشکسوت مرمت و معماری تاکید می‌کند: این خیلی مهم است که اگر می خواهند حوض را بردارند به جای آن می خواهند چه کاری انجام دهند.
عدم اصالت، خاطره شهری، آستانه تحمل
بهنام پدرام استادیار دانشگاه هنر اصفهان نیز در گفت‌وگو با ایمنا و در تشریح حذف حوض میدان نقش‌جهان و احیای چوگان در این میدان به سه نکته اشاره‌کرده و می‌گوید: من در تحلیل خود در این خصوص به سه موضوع اشاره می‌کنم اما این تحلیل به‌هیچ‌وجه دلیل بر رد یا قبول موضوع حذف حوض میدان نقش‌جهان نیست.
وی ادامه می‌دهد: آن چیزی که به‌عنوان حوض و یا آب‌نمای بزرگ در میدان نقش‌جهان می‌بینیم در حقیقت از الحاقات دوره پهلوی است و اصالت به مفهوم اصالت میدان نقش‌جهان ندارد و هیچ شکی در این نیست که این حوض از ابتدا وجود نداشته بلکه در زمان پهلوی اضافه‌شده و درنتیجه عمر چندانی ندارد و یک الحاق است.
پدرام می‌گوید: افرادی که درزمینهٔ دنیای حفاظت از میراث فرهنگی، به‌صورت بنیادگرایانه فکر می‌کنند، به این موضوع می‌اندیشند که وجود این الحاق چه ضرورتی دارد و این موضوع را مطرح می‌کنند که می‌توان آن را برداشت و به دوران اصلی بنا نزدیک‌تر شد و این طبیعی است که در ذهن اندیشه‌های بنیادی خیلی زود جای خودش را باز می‌کند. از سال‌ها پیش این موضوع مطرح شد که به این سمت برویم که شرایط برای ایجاد میدان چوگان در میدان نقش‌جهان فراهم شود. اگر ازاین‌جهت یعنی از یک رویکرد مثبت به اندیشه‌های بنیادگرایی فکر بکنیم، درست است.
استادیار دانشگاه هنر اصفهان به نکته مقابل دیدگاه اول اشاره کرده و می‌افزاید: از طرفی چندین دهه است که این آب‌نما در میدان نقش‌جهان ایجادشده است و در بسیاری از تصاویر و نقاشی‌ها که عمری دارند آن را می‌بینیم و این آب‌نما بخشی از هستی میدان نقش‌جهان شده است، هرچند که یک الحاق بوده است. بنابراین وقتی می‌گوییم بخشی از هستی میدان نقش‌جهان شده یعنی یک الحاق زشت و یا یک الحاق بد نبوده است. یک اتفاقی افتاده و یک الحاق انجام‌شده است و بعد به‌تدریج این الحاق چون نازیبا نبوده توانسته است که خودش را در فرهنگ میدان نقش‌جهان جاسازی کند و مردم هم با آن ارتباط برقرار کردند، درنتیجه به بخشی از خاطره نقش‌جهان تبدیل‌شده که در ذهن افراد شکل‌گرفته است. از این جنبه، به اعتقاد آنهایی که به خاطره شهری باور دارند و به تعلق به عناصر و اجزای بافت تاریخی اعتقاددارند، این عنصر می‌تواند به‌خوبی باقی بماند و حذف نشود.
وی در تشریح نکته سوم تصریح می‌کند: یک نکته‌بین این دو نیز وجود دارد و این است که در شرایط گرمای شدیدی که زمین و ازجمله کشور ما و شهر ما و به‌خصوص پهنه میدان نقش‌جهان را فرامی‌گیرد، به نظر می‌رسد برای تعدیل گرما و بالا بردن سطح تحمل گردشگران در این میدان ضرورت وجود چنین آب‌نما و فواره‌هایی در این مقطع زمانی مهم است و به نظر می‌آید که این آب‌نما می‌تواند کمی دامنه صبر و تحمل توقف در میدان برای گردشگر و برای اهالی شهر بالا ببرد. درواقع به نظر می‌آید که باید به زوایای دیگری غیر از بنیادگرایی و خاطره گرایی نگاه کنیم و آن می‌تواند بالا بردن ضریب تحمل در میدان باشد.
پدرام تأکید می‌کند که باید روی این سه موضوع بحث شود، چیزی نیست که بگوییم یک اقدام ضربتی و فوری می‌تواند این مسئله را حل کند بلکه حتماً باید در کمیته‌های فنی با حضور مرمتگرانی که در زمینهٔ مرمت شهری و مباحث نظری مرمت از دانش لازم برخوردار هستند به بحث و گفتگو گذاشته شود.
وی در خصوص این موضوع که با حذف حوض مرکزی میدان نقش‌جهان چه تغییرات دیگری باید در این میدان انجام شود، می‌گوید: می‌دانیم اگر سیمای اصلی میدان نقش‌جهان در عصر صفوی را موردنظر قرار دهیم این‌گونه بوده که نهری که انشعاب گرفته از یک مادی است دورتادور میدان می‌چرخیده است یعنی نهر از جلوی مغازه‌هایی که امروز وجود دارد، حرکت می‌کرد و در قسمت بیرونی این نهر نیز درختانی وجود داشته که در ساعات مختلف روز برای اهالی که در آنجا تردد و کسب‌وکار داشتند، سایه ایجاد می‌کردند.
وی می‌افزاید:گر قرار بر این باشد که حوض میدان نقش‌جهان باهدف احیای چوگان برداشته شود باید تمام فضای میدان حداقل از دروازه‌های سنگی چوگان به فاصله بین دو دروازه چوگان به‌طور کامل از آنچه وجود دارد پاک‌سازی شود. اگر بخواهیم به فرم اولیه میدان نقش‌جهان نزدیک شویم علاوه بر این باید تغییرات بسیار زیاد دیگری هم ایجاد کرد، اما موضوع به این سادگی نیست و خیلی پربحث تر و جنجالی‌تر از این است که ما فقط بخواهیم به حذف یک آب‌نما بپردازیم.
به گزارش ایمنا، احیای میدان جهانی نقش جهان و بازگشت آن به شکوه دوران صفوی با همان شکل و شمایل موجود و تپش چوگان جهانی ایران در این میدان جهانی حایز اهمیت و برای ما نیز موجب شادی است، اما آنچه مشخص است احیای چوگان تنها به ازمیان برداشتن حوض میانی این میدان منتهی نمی‌شود و عناصر بسیاری باید دستخوش تغییر شوند تا احیا به صورت کامل انجام شود. در این میان لزوم هم‌فکری و تبادل آرا میان کارشناسان دارای دانش اهمیت بسزایی دارد و قطعا بدون مطالعه و تنها با اعلام نظر عده‌ای رأی به حذف و یا الحاق داده نخواهد شد هرچند که هرنوع تغییری باید با تصویب کمیته میراث جهانی همراه باشد.
لاجرم نکته شایان توجه دیگر، لزوم اعتمادسازی است و در این خصوص باید نقبی به تاریخ احیا در بناهای تاریخی شهر و کشورمان در دوره کنونی داشت، اعتمادی که با شرایط موجود، به راحتی دست‌یافتنی نخواهدبود و کافی است کمی در بناها و محوطه‌های تاریخی نظری بیندازیم و فاصله موجود تا آنچه باهدف احیا مطرح بوده است را به وضوح درک کنیم... افسوس که نمونه‌ها بسیارند و اعتماد برای آغاز احیایی دوباره آن هم در یک میدان جهانی که قرن‌ها نقشی از خاطره زده است به سهولت امکان‌پذیر نیست. چقدر سخت و دردناک است یادآوری این نکته که تاق بستان نیز باهدف احیا به پایانی نامعلوم بدل شده است، پروژه‌ای که قرار بود در کنار حفاظت از سنگ نگاره‌ها، تاق‌بستان را نیز به اصالت تاریخی خود بازگرداند اما نشد آنچه انتظار می‌رفت... نمونه‌هایی مانند تاق بستان در سپاهان نیز کم نیستند... نظری به چهارباغ خاطره بیندازیم.