توجه به هویت شهر در معماری سلجوقی و صفوی اصفهان

اصفهان امروز- محمد عرب:

معماری اصفهان در دو دوره سلجوقی و صفوی، ویژگی‌های خاص خود را دارد. اصفهان سلجوقی، مهم‌ترین دوره رشد اصفهان طی هزار سال نخست توسعه آن، متکی به شخصیت شهر است. شهر در این دوره، از پیوند منطقه یهودیه با نقاط دیگر و توسعه بازار و نقاط دیگر شهری با همین مرکزیت گسترش می‌یابد، شهر این دوران زنده است و مرزبندی ندارد و سلول‌هایش به واسطه عناصر زمان و مکان رشد و تغییر می‌یابند. بازیافت فضا، عنصری مهم در پایداری شهری این دوران است، معماری انسان‌محور است، طراح شهری و طرح از پیش تعیین‌شده ندارد و مداخلات از پایین به بالا و از جزء به کل است. برای مثال، مسجد جامع عتیق با اضافه کردن عناصری به بنای دیگری ساخته می‌شود و تغییر بنیادی در بنای اولیه به وجود نمی‌آید.

در دوره شاه‌عباس صفوی، شکل دیگری از توسعه رواج می‌یابد. او طی جنگ داخلی به قدرت می‌رسد و نزد غلام‌های قفقازی در هرات بزرگ می‌شود. او سه تجدید ساختار کرد، ارتشی متحد تشکیل داد و دست به تغییر ساختار سیاسی زد. ساختار صفوی قبل از آن، متکی به قزلباش‌ها و خاندان صفوی بود و شاه‌عباس، آن را به سمت این غلامان خاصه ازجمله الله‌وردی‌خان و گنجعلی‌خان برد. او بزرگ کردن شاهزاده‌ها را به آنها سپرد و آنها را حاکم بخش‌های مختلف ایران کرد.

اقتصاد دوره صفوی متکی بر تجارت ابریشم و در اختیار خاندان سلطنتی بود و شاه‌عباس برای گسترش آن، تاجران ارمنی و گرجی ابریشم را به اصفهان کوچاند. پیش از آن، مالیات ابتدا در بخش‌های مختلف خرج می‌شد و باقی‌مانده آن در اختیار حکومت قرار می‌گرفت، اما شاه‌عباس، مالیات را کامل دریافت می‌کرد و قسمت‌هایی از آن را به‌عنوان بودجه به بخش‌های مختلف می‌داد. تغییر مذهب رسمی کشور از سنی به شیعه و ورود کسانی مثل شیخ‌بهایی و شیخ لطف‌الله برای تبلیغ این مذهب جدید، اقدام دیگر شاه‌عباس بود که موجب تغییر نظام ایدئولوژیک طی 50 سال شد.

او با این کارها، نیاز به تغییر کالبدی و طرح‌اندازی آرمانشهر صفوی را ایجاد کرد. شاه‌عباس برای این کار، در شهر ماقبل صفوی مداخله نکرد و ارکان اصلی قدرتش ازجمله دولتخانه، بازار و میدان نقش جهان را در امتداد آن گسترش داد، او محله عباس‌آباد را برای تاجران تبریزی و قزوینی و محله جلفا را برای ارامنه ساخت و بازار جدید را در امتداد بازار سلجوقی گسترش داد و آن را از طریق میدان نقش جهان به دولتخانه صفوی متصل کرد، این دولتخانه هم رابط خیابان چهارباغ و محلات جنوبی شهر بود. او به سمت توسعه مبتنی بر تداوم رفت، به‌جای تکرار بیهوده تاریخ. درواقع صفویان DNA اصفهان را درست تشخیص دادند و تنها نظم و هندسه جدی‌تر و ابعاد فضای شاهانه‌تری را در ساخته‌های خود اعمال کردند.

در این دوران، طراح شهری و برنامه‌ریز وجود دارد، طرح‌ها ساختاری است و مداخلات از بالا به پایین. جهان‌بینی صفوی، ارکان تغییر را معین می‌کند و سرعت تغییر بالا است، ولی شهر هنوز انسان‌محور است. تراکم جمعیت هم در اصفهان صفوی بالا است، اصفهان امروز 20هزار هکتار مساحت دارد و 1 میلیون و 800 هزار نفر در آن زندگی می‌کنند، درنتیجه تراکم جمعیت آن، 90 نفر در هکتار است، اصفهان صفوی اما 2هزار هکتار مساحت دارد و 500 هزار نفر در آن زندگی می‌کنند و تراکم جمعیت در آن، 250 نفر در هکتار است.

معمار