از فجایع فرونشست زمین در اصفهان نمی‌توان فرار کرد

سالهاست که بسیاری از کارشناسان محیط زیست خطرات و نتایج شوم و غیرقابل جبران خشکی رودخانه زاینده رود را به مسئولان گوشزد می کنند. عواقبی که صدمات بزرگی را به پیکره اصفهان زده و آینده ای مبهم و پرخطر را پیش روی این شهر تاریخی و خاص قرار داده است. به گزارش ایسنا پدیده نامبارک خشکی زاینده‌رود به مثابه تنها منبع تامین آب شرب و کشاورزی اصفهان، در دهه ها و به ویژه در سال های اخیر منجر به فرونشست زمین در نقاط مختلف استان شده است، تا جایی که امروز شاهد ترک هایی بر پیکره برخی از ساختمان ها در نقاط مختلف شهر هستیم که به گفته کارشناسان ناشی از خشک شدن سفره های آب زیرزمینی، تهی شدن آبخوان ها و در نهایت فرونشست زمین است.
بنابر گزارش های رسمی و غیررسمی، درحال حاضر بخش هایی از مناطق شمالی، شمال‌شرقی و شمال غربی اصفهان و حتی برخی نقاط مرکزی و حواشی زاینده رود به دلیل خشکی نشانه هایی از فرونشست نمایان شده است. به اعتقاد محمد سیاری، عضو بنیاد ملی نخبگان معضل کاهش چشمگیر آب های زیرزمینی و به دنبال آن فرونشست زمین، تهدیدی جدی برای حیات اصفهان در آینده ای نزدیک است و خطر فرونشست زمین با میزان نزدیکی و دوری هر منطقه از سطح رودخانه ارتباطی مستقیم دارد. آنچه در ادامه می خوانید گفت‌وگوی ایسنا با کارشناس مطالعات آب های زیرزمینی شرکت آب منطقه ای اصفهان است.
در حال حاضر پدیده فرونشست زمین در اصفهان شکل گرفته، اما سابقه این پدیده در ایران و به ویژه در استان به چه زمانی بازمی گردد؟
چنانچه گفته می شود پدیده فرونشست زمین با توسعه کشاورزی ایجاد شد. این پدیده نخستین بار در ایران در سال 76 و در دشت رفسنجان آغاز شد و در اصفهان نیز در همان سال در منطقه مهیار شمالی مشاهده شد و در ادامه به اردستان، کاشان، گلپایگان و دامنه رسید. این معضل در شهر دامنه فاجعه بار بود، تا جایی که در این منطقه که دارای باتلاق بود و حتی از بارش خوبی برخوردار بود به دلیل رونق و توسعه کشاورزی شاهد افزایش برداشت آب بیش از توان منطقه بودیم. باید توجه داشت که بیش از 90 درصد آب مصرفی در کشور در بخش کشاورزی است، اما توسعه بی رویه کشاورزی و سوء مدیریت در آن موجب حیف و میل شدن آب و بروز چنین فاجعه ای در شهر دامنه و یا دیگر مناطق شد.
با این شرایط هم اکنون وضعیت آب های زیرزمینی در استان چگونه است؟
برای پایش سطح آب های زیرزمینی شبکه های پایش کیلومتری وجود دارد که از طریق حفر چاه های مشاهده ای میزان آب ها اندازه گیری می شود. این کار یکی از رسالت های دفتر مطالعات شرکت های آب منطقه ای کل کشور است که به صورت ماهانه انجام می شود.
در حال حاضر چند چاه مشاهده ای در استان وجود دارد؟
حدود 900 حلقه چاه مشاهده ای در استان اصفهان وجود دارد که به تدریج به تعداد آنها اضافه شده است، اما قدیمی ترین این چاه ها مربوط به سال 60 است.
بنابراین مطابق بررسی های موجود وضعیت افت و فرونشست زمین در استان چگونه است؟
در حال حاضر بیشترین افت تجمعی در اصفهان مربوط به منطقه مهیار شمالی است که طی 36 سال اندازه گیری شده و متوسط افت سالانه آن یک متر و 25 سانتی متر تعیین شده است. یعنی افت تجمعی این منطقه 45 متر و 17 سانتی متر بوده و بیشترین فرونشست را در مقایسه با سایر مناطق داشته است. در شهر دامنه نیز طی 34 سال، این میزان به 37 متر و 97 سانتی متر رسیده است. بعد از آن شهر گلپایگان طی 24 سال به میزان 25 متر و 10 سانتی متر افت داشته است. این میزان در مناطقی که حفر چاه های کشاورزی صورت گرفته رشد بیشتری داشته است.
با این شرایط حجم آب های زیرزمینی موجود در استان چقدر است؟
از حجم مطلق این منابع آماری در دست نیست، اما تغییرات آنها اندازه گیری شده است. به طور متوسط تا مهرماه سال 96، افت استان اصفهان 38 سانتی متر بوده و متوسط کسر مخزن سالانه به 321 و 55 میلیون مترمکعب رسیده که رقم بسیار زیادی است. بیشترین میانگین افت سالانه در 10 سال اخیر نیز مربوط به آبخوان گاو تپه در محدوده مطالعاتی کمه بوده که یک متر و 97 سانتی متر است.
با بررسی های انجام شده علت اصلی فرونشست زمین در استان اصفهان چیست؟
عامل اصلی این پدیده در سال های اخیر برداشت بی رویه از سطح آبهای زیرزمینی بوده است و عامل موثر در آن، بافت و جنس رسوبات زیرسطحی است. اگر رسوبات ضخامت زیادی داشته باشد با کاهش سطح آب، قطعا فرونشست زمین اتفاق می افتد.
این میزان در نقاط مختلف شهر بر چه اساسی تعیین می شود؟
از سوی سازمان نقشه برداری یک متولی برای رصد میزان فرونشست ها در کل کشور تعیین شده است که مطابق آخرین گزارش ها، مناطق شمال شرق و شمال غرب اصفهان به دلیل برخورداری از ضخامت رسوبات بیشتر نسبت به قسمت های مرکزی که رودخانه از آنجا عبور می کند، با فرونشست شدیدتری روبرو شده است. در مناطق دورتر از رودخانه نیز جنس لایه ها ریزتر و منابع بیشتری برای برداشت وجود دارد، اما به دلیل اینکه منبع تغذیه وجود ندارد و بارش ها نیز به وضوح کاهش یافته، فرونشست بیشتری رخ می دهد. در واقع قسمت های مرکزی شهر به دلیل نزدیکی به رودخانه از رسوباتی با دانه های درشت و شنی برخوردار است و به این دلیل در مقایسه با مناطق دیگر از فرونشست کمتری برخوردار است. مثلا در محدوده پل خواجو ضخامت رسوبات 20 تا 30 سانتی متر است، از سوی دیگر تاکنون هر سال تقریبا رودخانه به مدت یک ماه جریان داشته است و این مسئله باعث شده تا آبخوان ها مجددا احیا و منافذ پر شود و در نهایت خطر فرونشست نیز اندکی کاهش می یابد.
آیا ضرورتی برای جلوگیری از توسعه و ساخت و ساز در مناطقی در معرض فرونشست بیشتر، احساس می شود؟
بله. شرکت های آب منطقه ای با اندازه گیری مستمر افت ها و دشت هایی که در معرض خطر افت بوده اند، توسعه و بهره برداری در این مناطق را ممنوعه اعلام کرد. مثلا کاشان از دوران پیش از انقلاب به عنوان یک منطقه ممنوعه اعلام شد، اما متاسفانه برداشت های خیلی زیادی در همین دشت های ممنوعه وجود دارد و به این مسائل توجهی نمی شود.
در شرایط موجود چه اقداماتی برای برای بازگرداندن تعادل به آبخوان ها می توان انجام داد؟
طی چند سال گذشته طرح ملی تعادل بخشی با هدف مبارزه با فرونشست و احیای آبخوان ها در حال اجرا شدن است. این طرح شامل آیتم های مختلفی همچون پر کردن چاه های غیرمجاز و تعدیل پروانه ها در جهت کاهش برداشت است، اما باز هم در سطح استان برداشت بسیار بالایی بیش از حد ظرفیت موجود از منابع آب انجام می شود.
آماری از میزان برداشت ها وجود دارد؟
آمار تهیه شده از سوی دفتر حفاظت و بهره برداری شرکت آب منطقه ای اصفهان نشان می دهد که در سال 96، 1022 حلقه چاه غیرمجاز و در سال 97 نیز 379 حلقه چاه غیرمجاز در استان پر شده است، اما نکته مهم این است که اگر تمام چاه های غیرمجاز نیز پر شوند، میزان برداشت چاه های مجاز نیز بسیار بیشتر از ظرفیت آبخوان است. براساس آمار حفاظت و بهره برداری، درحال حاضر حدود 4 میلیارد و 400 میلیون متر مکعب در سال برداشت وجود دارد که تنها 400 میلیون مترمکعب آن غیرمجاز است و حتی اگر این مقدار حذف شود، با 4 میلیارد مترمکعب برداشت مواجه هستیم که برای رساندن آبخوان به سطح تعادل باید 3 میلیارد مترمکعب از برداشت ها کاهش یابد. با نگاهی به گذشته نیز مشاهده می شود که در اوایل انقلاب میزان برداشت ها حدود یک میلیارد مترمکعب بود.
با این شرایط از گزارشات بسیاری افزایش فرونشست زمین در اصفهان و شکاف و ترک های جدی در بدنه ساختمان های مسکونی ارائه شده که خبر از وقوع خطر در آینده ای نزدیک می دهد. با این شرایط آینده اصفهان را چطور پیش بینی می کنید؟
با شرایطی که اکنون در مسیر آن قرار داریم، نمی توانیم از آینده فرار کنیم. چنانچه گفته شد در سمت شمالی اصفهان اوضاع بسیار بحرانی است و این به معنای رفع یا کاهش خطر از مناطق دیگر شهر نیست. اگر رودخانه به صورت مستمر خشک باشد طی چند سال آینده شاهد اثرات بسیار مخرب و غیرقابل پیش بینی بر کل شهر خواهیم بود. پل های تاریخی اگرچه بر روی رودخانه قرار دارند، اما از این آسیب بی نصیب نیستند. اگر فرونشست زیادی در شمال شهر رخ دهد تاثیر خود را بر مناطق مرکزی نیز خواهد گذاشت، بنابراین شکی نیست که فرونشست زمین خرابی های زیادی به بار می آورد که البته هنوز کم و کیف آن مشخص نیست.
پس احتمال فرونشست پل های خواجو، سی و سه پل و یا مساجد تاریخی اصفهان وجود دارد؟
بله و باید از امروز به فکر این مسئله باشیم تا از وقوع این فجایع بدتر جلوگیری کنیم.
برخی کارشناسان معتقدند ساختمان های واقع در در حاشیه زاینده رود بیشتر در معرض فرونشست قرار دارند و نشست و ترک های منازل مسکونی این منطقه بیشتر است.
اینکه عده ای بر اساس بازدیدهای میدانی مسئله ای را اعلام می کنند، مسئله ای جدا از اعمال نظر درباره کلیت آن مسئله است. آنچه بیان کردم کلیاتی درباره وضعیت فعلی اصفهان است و ممکن است به صورت محلی اتفاقات خاصی ناشی از پدیده فرونشست زمین در اصفهان اتفاق بیفتد.
با این اوصاف تنها راه نجات اصفهان از فرونشست زمین به احیای زاینده رود وابسته است؟
بله؛ صد درصد. اگر رودخانه طی یکی دو سال آینده احیا نشود خطر بیشتر می شود، چرا که آب شربی که اکنون برای اصفهان تامین می شود بیشتر از ظرفیت آبخوان های موجود این شهر است. در حال حاضر اداره آب و فاضلاب که تا پنج شش سال پیش نیازی به آب های زیرزمینی نداشت، با خشک شدن رودخانه ناچار به استفاده از این آبخوان ها شده است.