اصفهان سالانه 40 سانتی‌متر فرو می‌رود/جریان دائم زاینده‌رود تنها راه نجات از فرونشست
طی چند دهه گذشته برداشت‌های بی‌رویه آب و تشدید خشکسالی‌ها نه تنها سفره‌های زیرزمینی آب را در کشور خالی کرد، بلکه موجب بروز پدیده‌ای با نام فرونشست در کشور شده است. اصفهان نیز از فرونشست در امان نمانده و امروز در بخش‌های وسیعی از استان نشانه‌های این پدیده نمایان است.
طی چند دهه گذشته برداشت‌های بی‌رویه آب و تشدید خشکسالی‌ها نه تنها سفره‌های زیرزمینی آب را در کشور خالی کرد، بلکه موجب بروز پدیده‌ای با نام فرونشست در کشور شده است. اصفهان نیز از فرونشست در امان نمانده و امروز در بخش‌های وسیعی از استان نشانه‌های این پدیده نمایان است.
به گزارش ایسنا، به اعتقاد کارشناسان این حوزه، فرونشست زمین در اصفهان از نوع ناحیه‌ای است که خسارت و آسیب ناشی از آن کل دشت اصفهان و تمام بخش‌های این استان را در برمی‌گیرد. توسعه کشاورزی و تداوم برداشت از آب‌های زیرزمینی طی سال‌های گذشته، وقوع این پدیده را در این استان تشدید کرده و با ادامه این روند شاهد وقوع حادثه‌ای جبران ناپذیر خواهیم بود.آنچه می‌خوانید مشروح میزگرد سه ساعته ایسنا با اکبر قاضی‌فرد عضو هیئت علمی گروه زمین‌شناسی دانشگاه اصفهان، حسین حجتی معاون راه و شهرسازی استان اصفهان و رئیس دفتر منطقه‌ای مرکز تحقیقات راه و مسکن و شهرسازی، علی قاسمی مدیرگروه پژوهشی ژئوشیمی جهاد دانشگاهی واحد صنعتی اصفهان، محمد سیاری کارشناس مطالعات آب‌های زیرزمینی شرکت آب منطقه‌ای اصفهان و سعیده موسوی‌پور رئیس گروه تلفیق و بیلان دفتر مطالعات پایه شرکت آب منطقه‌ای اصفهان در خصوص دلایل شکل‌گیری پدیده فرونشست زمین، وضعیت این پدیده در اصفهان و راهکارهای مقابله با آن است.
از لحاظ علمی چه عواملی موجب بروز فرونشست زمین می‌شود؟
قاضی‌فرد: عوامل ایجاد فرونشست زمین هم می‌تواند طبیعی باشد و هم انسانی. یکی از مهم‌ترین عوامل طبیعی ایجاد فرونشست زمین، حفره‌هایی زیرزمینی انحلالی مانند غارها بوده که بصورت شبکه‌های زیر زمینی در سنگ‌های آهکی ایجاد می‌شود که بر اثر بزرگ شدن و نزدیک شدن به سطح زمین سقف فوقانی آن تخریب شده و زمین بطور ناگهانی دچار ریزش می‌شود. باید توجه داشت که دلایل طبیعی در اصفهان مطرح نیست و همانند دیگر مناطق دنیا، عمده‌ترین دلایل فرونشست زمین در قرن‌های بیستم و بیست و یکم ناشی از عوامل انسانی همچون برداشت مایعات از جمله آب، نفت و حتی گاز از زیر زمین است. مثلا در بسیاری از مناطق جهان به دلیل برداشت نفت، سکو‌های حفاری حدود چند متر دچار فرونشست شدهاند. در بسیاری از دشت‌های کشاورزی در کشورهای مختلف جهان نیز در صدسال گذشته سطح زمین به دلیل برداشت بی‌رویه آب دچار فرونشست شده است. متاسفانه قرن بیست و یکم بدلیل برداشت غیر اصولی از منابع آب زیرزمینی قرن فرونشست شهرها خواهد بود.
در این شرایط آمریکا به عنوان نخستین منطقه‌ای که با پدیده فرونشست مواجه شد، چه کرد؟
قاسمی: تغییر الگوی کشت، راهکار دولت آمریکا برای مقابله با این معضل بود. آمریکا به نقطه صفر رسید و تنها با تغییر الگوی کشت جلوی فاجعه را گرفت. در این کشور جلوی برداشت بی‌رویه گرفته شد و توانستند از بروز حادثه خطرناک جلوگیری کنند.
آیا سیاست این کشور برای مقابله با پدیده فرونشست در ایران نیز قابل اجرا است؟
حجتی: متاسفانه کشاورزی در ایران به صورت خرده مالکی است، از سوی دیگر در سیاست‌های کلان کشور دچار مشکل هستیم، بنابراین نمی‌توان نسخه کشورهای پیشرفته را برای ایران پیاده کرد. در مرحله بعد اینکه در بحران شدید بی‌آبی امروز جای محصولات پر آب‌بَری همچون برنج کاری در اصفهان نیست و کشت آن تخلف است. باید جلوی کشت محصولات پرمصرف آب گرفته شود. ایسنا: مکانیسم اصلی فرونشست از نظر علمی به چه صورت است؟
قاضی فرد: در صورتیکه فرض کنیم حدود 150 متر زیرزمین از رسوبات ریزدانه همچون رس، سیلت و ماسه تشکیل شده باشد و میزان منافذ اشباع از آب موجود در این رسوبات حدود 30 درصد باشد، بدلیل اینکه این رسوبات و آب غیرقابل تراکم هستند تا زمانیکه این ضخامت از رسوبات پر از آب باشد براحتی می‌تواند وزن لایه های فوقانی را تحمل کند. زمانیکه این آب‌های زیرزمینی از طریق چاه‌های آب پمپاژ می‌شود، منافذ خالی از آب شده و هوا که یک ماده تراکم پذیر است جایگزین آن می‌شود و مانند یک ابر پوک شده و بدلیل وزن زیاد لایه‌های فوقانی این ضخامت 150 متری با 30 درصد منافذ پر از هوا که ماده‌ای تراکم پذیر است، دیگر تحمل وزن لایه‌ها را نداشته و زمین دچار تراکم و نشست می‌شود و ترک خوردن‌ها و شکستگی‌های زمین شروع می‌شود. این ترک خوردن‌ها معمولا در مرز بین زمین‌های محکم‌تر و زمین‌های ضعیف‌تر ظاهر می‌شوند و ممکن است تا چند کیلومتر امتداد داشته باشند. این ترک‌ها و شکستگی‌ها می‌توانند باعث بریدگی و بروز خسارات فراوان به جاده‌ها، باند فرودگاه‌ها،کانال‌های آبیاری، تاسیسات شهری، منازل مسکونی، بناهای تاریخی و ... شود.
حجتی: از لحاظ کلاسیک، بحث فرونشست پدیده طبیعی زمین شناسی و یک خطر بالقوه است که برخی مواقع بالفعل می‌شود و تقسیم بندی‌های متعددی برای فرونشست زمین کرده‌اند. از لحاظ وسعت فرونشست دو دسته است؛ فرونشست موضعی که شامل فروچاله‌ها و نشست‌های موردی با نام فرو‌ریزش است. فروچاله‌ها در اصفهان اتفاق افتاده است، جایی که آب شیرین دشمن جاده‌ها است. مثلا در مسیر جندق-معلمان یا خور -طبس جاده ای در کویر بر روی زمین طبیعی نمک ساخته شده که بر روی لایه خاکی، جاده آسفالت کشیده می شود، اما در چند سال گذشته در باند حاشیه کنار جاده حفره‌هایی به صورت فروچاله ایجاد شده و زمانی که آب شیرین قادر به جذب در سطح و آسفالت نمی‌شود وارد حاشیه راه‌ها شده و موجب حل شدن لایه سفت نمک توسط آب شیرین می‌شود و در نهایت فروچاله‌هایی را ایجاد میکند، همچنین بعضا شاهد ایجاد فروچاله‌هایی در اراضی آهکی زمین‌های کشاورزی هستیم، به نحوی که هر چه آهک خالص‌تر باشد انحلال‌پذیری آن بیشتر است و یا در مناطق صنعتی با باران‌های اسیدی شاهد ایجاد فروچاله‌ها می‌شویم.
همچنین فرو ریزش موضوعی متفاوت است؛ مثلا باند سرعت اتوبان معلم بر روی قنات قدیمی قرار گرفته بود که در هنگام ساخت دهانه قنات را به نحوی که جلو جریان آب را نگیرد با سنگ بزرگی بسته و بر روی آن خاک ریخته و پُر کرده بود که به مرور زمان با جابجایی این سنگ، در این مسیر فرورانش اتفاق افتاد، اما موضوع اصلی و مهم در اصفهان فرونشست‌های ناحیه‌ای است که در منطقه‌ای به وسعت زیاد در دشت ها اتفاق می افتد.
فرونشست ناحیه‌ای چگونه اتفاق می‌افتد و آیا می‌توان جلوی وقوع آن گرفت؟
سیاری: در فرونشست ناحیه‌ای، منطقه وسیعی دچار فرونشست می‌شود. معمولا د ر فرونشست ناحیه‌ای، رسوبات سطحی دشت از یک جایی شکست می‌خورد که ممکن است از جایی باشد که حتی سنگ کف آبخوان خیلی پایین نباشد. تداوم و شدت ترک‌های سطحی که در پی فرونشست نامتقارن بروز میکند قابل پیش‌بینی نیست و ممکن است همه دشت را در برگیرد.
حجتی: باید توجه داشت که خطر فرونشست‌های ناحیه‌ای بسیار بیشتر از فروچاله‌ها است، زنگ خطری که سال‌ها بر آن تاکید کرده‌ایم نیز همین است. فروچاله شاید خسارت ایجاد کند، اما باز هم فاجعه آمیزتر از فرونشست ناحیه‌ای نیست. متاسفانه فرونشست دشت‌های اصفهان از نوع ناحیه ای است. در فرونشست ناحیه‌ای نمی‌توان گفت بخشی دچار فرونشست می‌شود و بخش‌های دیگر ایمن باقی می‌ماند. مطرح کردن این مشکل اگر با علت و راهکار باشد، مشکلی ندارد.
قاسمی: به اعتقاد من فرونشست ناحیه‌ای مانند بیمار سرطانی است که تنها می‌توان با مُسکن روند بیماری را به تعویق انداخت و به صورت مقطعی آن را مداوا کرد.
از لحاظ زمین شناسی فرونشست در کدام مناطق زمین بیشتر به ایجاد می شود؟
حجتی: از نظر زمین شناسی تمام دشت‌ها در خطر هستند، اما زمانی که دشت با کوه متصل می‌شود همانند دشت مهیار، نشست‌ها بیشتر دیده می‌شود. در این منطقه ابتدا شکاف‌های طولانی گاه تا اعماق 130 و 140 متر زمین ایجاد می‌شود. در حال حاضر نیز شکاف زمین در برخی قسمت‌های دشت مهیار، به آبخوان رسیده است و در زمستان بخار آب از آن متصاعد می‌شود. البته در منطقه احداث راه آهن اصفهان- شیراز به دلیل اینکه ریل‌ها در نزدیکی پایه کوه نصب شده، ریل‌ها ثابت هستند و فرونشست مشکلی در این نواحی ایجاد نمی‌کند، اما به دلیل اینکه جاده اصفهان-شیراز در دشت مهیار و در محل اتصال دشت به کوه ایجاد شده است، آثار این نشست اثرات تخریبی بر جاده دارد. در بخش‌های دیگر استان به جز حوضه آبریز گاوخونی و زاینده رود، تمام پنج حوضه آبریز استان نیز با کم شدن آب زیرزمینی مواجه هستند.
قاضی فرد: بخش‌هایی از زمین که رسوبات آن پتانسیل بیشتری برای تراکم دارد، دچار فرونشست می‌شود، اما در مناطقی با تراکم کمتر که زمین محکم‌تر است، امکان فرونشست کمتر است، بنابراین در زمین‌های نرم با خاک رس امکان وقوع فرونشست زمین بیشتر است، چرا که به دلیل برداشت بی‌رویه از منابع آبی و مدیریت غیراصولی منابع با تخلیه آبخوان‌ها، زمین دچار نشست می‌شود و بعد از چند سال ساختمان‌ها ترک می‌خورند.
در دنیا برای پیشگیری از وقوع فرونشست چه اقداماتی صورت گرفته است؟
قاضی فرد: در دنیا به این مساله توجه شده و برای جلوگیری از این پدیده، با محدود کردن فعالیت‌های کشاورزی و پرداخت خسارت به کشاورزان به منظور جلوگیری از تخلیه آب‌های زیرزمینی از ایجاد فرونشست جلوگیری می‌کنند. متاسفانه در اصفهان به دلیل خشکسالی و توسعه بیش از حد کشاورزی و صنعت و انتقال سهم آب اصفهان به دیگر شهرها و قطع آب رودخانه زاینده رود بصورت طولانی مدت، سفره‌های آب زیرزمینی تخلیه شده‌اندکه در صورت تداوم این فرایند یعنی بسته شدن رودخانه و برداشت حداکثری از منابع آب‌های زیرزمینی و تشدید پدیده فرونشست زمین خصوصا در داخل شهراصفهان و عدم اقدام و تدبیر لازم از سوی مسئولان، امکان جبران خسارات ناشی از این پدیده بسیار مشکل خواهد بود.
در این شرایط پدیده فرونشست زمین در کشور و اصفهان چه وضعیتی دارد؟
قاضی فرد: در ایران از حدود 50 سال پیش با حذف قنات‌ها و حفر چاه‌های عمیق و افزایش بیش از ده برابری مجوز حفر چاه به کشاورزان به خصوص بعد از انقلاب، موجب شد تا تعداد چاه‌های کشاورزی به شدت افزایش یابد که در این رابطه در بعضی از مناطق تا بیش از 80 درصد از آب‌های زیرزمینی برداشت شده است. در صورتیکه برداشت آب زیرزمینی متوقف شود، با بارندگی‌های محدود کنونی شاید برای پر شدن این مخازن و سفره‌های آب زیرزمینی در هر یک از این مناطق به هزار سال زمان نیاز باشد. متاسفانه آبخوان‌های کشور در مدت 40 سال گذشته اکثرا تخلیه شدهاند. براساس تعریف یونسکو قرن بیست و یکم، قرن فرونشست شهرها خواهد بود، زیرا تقاضا برای آب زیاد و منابع غذایی محدود است و کشاورزی بیش از حد توان و ظرفیت منطقه انجام می‌شود.
حجتی: براساس بررسی‌ها در ایران امروز بسیاری از استان‌ها درگیر پدیده فرونشست زمین هستند، در استان اصفهان از 35 محدوده مطالعاتی، 26 دشت ممنوعه و 16 دشت نیز ممنوعه بحرانی است که ورود و خروج آب با یکدیگر همخوانی ندارند. میزان برداشت آب در دشت‌های مجاز مشخص هستند، اما دشت‌های ممنوعه، چاه‌های مجاز و غیر مجاز بسیاری دارند. در ایران نخستین فرونشست در سال 46 مربوط به دشت رفسنجان بود. در اصفهان نیز بسیاری از دشت‌ها با فرونشست‌های ناحیه‌ای مواجه بوده‌اند. نخستین دشت، مهیار بود همچنین دشت کاشان نیز از حدود 40 سال گذشته ممنوعه اعلام شد و یا در دشت مهاباد اردستان شاهد فرونشست هستیم، از سوی دیگر فرونشست دشت گلپایگان به صورت مهیب و فجیع اتفاق افتاد که حتی به ساختمان‌های مسکونی آسیب رسانده است. ایسنا: امروز فرونشست زمین به منازل مسکونی نیز رسیده است، کدام منطقه شرایط بدتری دارد؟
حجتی: دشت‌ها شکل‌های مختلفی دارند، برخی یو U شکل هستند. مطالعات نشان داد که شمال شهر دامنه بیشترین فرونشست را داشت، چرا که بیشترین خاک‌های ریزدانه در این مناطق بود. دشت اصفهان نیز به گونه‌ای سینوسی از چند سطح U شکل پشت سر هم ایجاد شده است، از نظر فرونشست تا اطراف رودخانه نیز زیاد مشکل نداریم، اما هر چه به سمت شمال و شمال غرب می‌رویم مشکل حادتر می شود. در مناطق شمالی اصفهان خاک های زیردانه، خاک‌های مساله دار و خاک رس وجود دارد. از سوی دیگر در دشت برخوار نیز وضعیت نامطلوب است. بحرانی‌ترین مشکل در دشت برخوار است، متاسفانه در این دشت، فرودگاه اصفهان نیز قرار دارد. در این بخش خطر جدی وجود دارد که اگر راهکاری نداشته باشیم، شاید در آینده با بحرانی بزرگ مواجه شویم.
سیاری: تمام مناطق دشت در خطرند و مشکل تخریب در جایی که دقیقا فرونشست رخ می‌دهد، ایجاد نمی‌شود بلکه کل دشت را در برمی‌گیرد. اصفهان به صورت دشت اصفهان-برخوار در نظر گرفته می‌شود. اصفهان-برخوار به دلیل ارتباط هیدرولیکی به یکدیگر، حوزه یکسان و یک تکه است و با وقوع پدیده فرونشست، تمام دشت اصفهان-برخوار درگیر موضوع می‌شود.
قاسمی: در رابطه با وقوع فرونشست، تنها بحث ساختمان مطرح نیست، بلکه مرگ سرزمین نیز در میان است. مدیران استان اجراکننده سیاست‌های کشور هستند. باید واقعیت را بپذیریم که فاجعه فرونشست غیرقابل جبران است. زمانی که فرونشست اتفاق افتاد، حتی بعد از بارندگی‌های زیاد نیز این فاجعه قابل جبران نیست و نمی‌توان جلو آسیب را گرفت. زمانی که منافذ زمین از آب خالی شد، دیگر آبی در این زمین نفوذ نمی‌کند و حتی بعد از بارندگی زیاد نیز امکان پر شدن آبخوان‌ها وجود ندارد.
از چه زمانی متوجه فرونشست‌ها در اصفهان شدیم ؟
حجتی: این پدیده‌ها مربوط به امروز نیست و مربوط به سال‌های گذشته بوده که اتفاق افتاده است.
قاضی فرد: نخستین بررسی‌های علمی که در گروه زمین شناسی دانشگاه اصفهان انجام شد، مربوط به فرونشست زمین در سال 83 و در دشت مهیار بود و سپس در سال 88 دشت گلپایگان و در سال 90 دشت کاشان و بعد از آن در سال 93 شهر دامنه بررسی شدند. از سال 95 نیز در رابطه با فرونشست زمین در شهر اصفهان در حال تحقیق هستیم که متاسفانه در این سال‌ها هیچ نهاد و دستگاهی حتی شهرداری اصفهان حاضر به حمایت از این موضوع تحقیقاتی نشده است. متاسفانه مدیران ما مدیران بعد از حوادث هستند و نه مدیران قبل از حادثه که بتوانند حوادث را پیش بینی و از بروز آن جلوگیری کنند.
دستگاه‌های استان بعد از اطلاع از فرونشست زمین چه اقداماتی انجام دادند؟
قاضی فرد: طی چند سال گذشته در این خصوص مذاکراتی با مدیران ارشد استان انجام شد که ابتدا عنوان شد این مسئله مربوط به حوزه آب است، سپس موضوع به شهرداری ارجاع داده شد، اما بعد از مذاکرات مختلف از طریق دانشگاه و ارائه پروپوزال‌های دانشگاهی به شهرداری، ادارات راه شهرسازی و آب منطقه‌ای، متاسفانه هر یک به نحوی از این مسئله شانه خالی کردند و در نهایت شهرداری متولی بررسی فرونشست‌ها شد، اما مدیران شهرداری بعد از چند سال اعلام کردند که این موضوع در اولویت شهرداری قرار ندارد.
در خصوص چنین موضوعاتی اگر زودتر از وقوع اتفاق، آن را شناسایی و راهکار مناسبی برای آن در پیش گرفته شود، قطعا به نتایج مثبت خواهیم رسید. یکی از اصول اساسی مهندسی در تمام دنیا اصل پیش بینی است. نباید بعد از وقوع حادثه به دنبال راهکار باشیم، بنابراین باید قبل از وقوع حادثه با پیش بینی، جلو وقوع آن را بگیریم. در تمام دنیا سیاست عبور از خشکسالی کمک مادی به کشاورزان است تا با عدم کشت از بحران کم آبی عبور نمایند، اما در ایران با شروع خشکسالی ها، شاهد صدور مجوز کشاورزی و حفر چاه بوده ایم که متاسفانه رویه ای نادرست است.
در حال حاضر وضعیت آب‌های زیرزمینی کشور چگونه است؟
قاسمی: بر اساس آمارهای موجود، آب‌های زیرزمینی ایران از دوران هخامنشیان تا پیش از انقلاب دست نخورده بود، اما از بعد از انقلاب رویه تغییر کرد، به گونه‌ای که از آن زمان تا سال 88، حدود 80 درصد آب‌های زیرزمینی کشور برداشت شد. برداشت‌های بی‌رویه طی سال‌های گذشته تاکنون موجب از دست رفتن بخش عظیمی از حوضه آبخوان شده که نتیجه آن فرونشست زمین است. برداشت بی‌رویه آب طی سال های گذشته به دلیل توسعه کشاورزی در کشور تشدید شده است و اکنون در شرایط خشکسالی نیز ادامه دارد. امسال در اصفهان کمبود آب به صورت یک بحران جدی مطرح بود، با این وجود همچنان نیز در زمین‌های حاشیه فرودگاه برنج کاری می‌شود، این یعنی برداشت آب در مناطق بحرانی که چیزی جز فرونشست زمین در پی نخواهد داشت. بر اساس آمارهای رسمی، سالانه 88 میلیارد مترمکعب آب وارد کل کشور می‌شود که 96 میلیارد مترمکعب آب برداشت می‌شود. یعنی رقمی بالاتر از میزان آب وارد شده به کشور، برداشت می‌شود. این روند در اغلب مناطق کشور وجود دارد. در استان اصفهان نیز بیش از آب موجود وارد شده برداشت می‌شود، یعنی بالای صد درصد. استاندارد مصرف آب ورودی و خروجی باید 20 درصد
باشد و در کشورهای دچار خشکسالی تا 40 درصد اعلام شده است که در اصفهان این رقم بالای صد درصد است.
اما در سال‌های اخیر برای صرفه‌جویی، سیاست آبیاری قطرهای در کشاورزی پیاده شد. این روش چه تاثیری در آبخوان دارد؟
قاسمی: متاسفانه آبیاری قطرهای بیشترین خیانت را به کاهش آب‌های زیرزمینی کرد، زیرا آبیاری در اصفهان به صورت غرقابی بود که در این روش، آب پمپاژ می‌شد و 80 درصد آن به زمین باز می‌گشت، اما با آبیاری قطرهای جلوی این کار گرفته شد، چرا که در این شیوه، آب در سطح خاک می‌ماند و به زمین نفوذ نمی‌کند، بنابراین تاثیری در بهبود آبخوان ندارد و تنها فرونشست تشدید می‌شود.
در این شرایط، آیا پدیده فرونشست اصفهان قابل پیشگیری است؟
قاسمی: همانطور که گفته شد، فرونشست نتیجه کاهش آب‌های زیرمینی است. د ر کشور 90 درصد آب در کشاورزی مصرف می‌شود و 10 درصد مربوط به شرب و صنعت است. زمانی که بحث به فرونشست ناحیه‌ای می رسد، نمی‌توان جلوی آن را گرفت و تنها باید از وقوع این حادثه مهیب جلوگیری کرد. دشت اصفهان و معضل کنونی آن یعنی فرونشست اصفهان نیز واقعه ای خطرناک است. فرونشست دشت اصفهان روندی است که اتفاق افتاده و با برداشت آب، شدت گرفته است. 60 هزار زمین کشاورزی در اصفهان مانعی برای نفوذ آب به زمین است و با برداشت آب‌های زیرزمینی فرونشست تشدید می شود. از سوی دیگر ناچار به برداشت آب هستیم، زیرا جمعیت اصفهان به آب نیاز دارد.
در شرایط امروز میزان ذخیره آبی کشور چقدر است؟
سیاری: برای اینکه بخواهیم تخمین بزنیم ذخیره آب زیرزمینی کشور چقدر است، باید یک مدل سه بعدی از کف آبخوان‌های کشور داشته باشیم که در حال حاضر موجود نیست، اما میزان آب‌های از دست داده را به صورت ماهانه رصد و روند آن را بررسی می‌کنیم. از حدود 50 تا 60 سال گذشته، یکی از دغدغه‌های وزارت نیرو رصد تغییرات سطح آب زیرزمینی است و از سال 60 نیز داده‌هایی از دشت مهیار شمالی در اختیار داریم، همچنین در استان اصفهان به صورت ماهانه سطح آب‌های زیرمینی اندازه‌گیری می‌شود و براساس این دیتاها میانگین افت سالانه هر دشت را محاسبه می‌کنیم.
در حال حاضر متولی بررسی فرونشست زمین در کشور چه سازمانی است؟
سیاری: عامل اصلی فرونشست زمین در چندسال اخیر افت سطح آب است و در این سال‌ها پایش پدیده فرونشست زمین متولی ثابتی نداشته و به صورت پراکنده در قالب پروژه‌های تحقیقاتی و پایان نامه های دانشجویی اقداماتی انجام شده است، اما در حال حاضر سازمان نقشه برداری کشور متولی رصد مداوم فرونشست است و تمام حوضه‌های کشور را بررسی میکند و قرار است اطلس فرونشست در کشور را به زودی ارایه کند.
در شرایط آبی امروز میزان برداشت سالانه از چاه‌های مجاز و غیرمجاز استان اصفهان چقدر است؟
سیاری: بر اساس آمار سازمان حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه ای اصفهان، حدود 60 هزار حلقه چاه در استان شناسایی شده که حدود 43 هزار حلقه چاه دارای مجوز و پروانه بهره‌برداری و حدود 17 هزار حلقه چاه غیرمجاز و فاقد پروانه بهره‌برداری است. چاه های غیرمجاز حدود 440 میلیون مترمکعب آب در سال برداشت دارند و چاه‌های مجاز نیز رقمی حدود چهار میلیارد مترمکعب در سال برداشت آب دارند.
به ازای برداشت آب از چاه‌ها با توجه به تخلیه آبخوان‌ها،کشاورزان چقدر پول پرداخت می‌کنند؟
سیاری: آب کشاورزی در کشور تقریبا رایگان است. در سال‌های گذشته تمام مدیران کشور به سمت خودکفایی کشاورزی گام برداشتند و متاسفانه این توسعه به هر قیمتی اتفاق افتاد. استان اصفهان نیز به اندازه امروز ظرفیت بارگذاری صنعت و کشاورزی را نداشت، کشاورزی در مقایسه با صنعت، آب بیشتری مصرف میکند و بیشتر با بحران بی‌آبی مرتبط است. با این رویه ممکن است مجبور به تعادل اجباری شویم یعنی زمانی که هیچ آبی موجود نیست.
در شرایط بحرانی دشت‌های استان، آیا هنوز تاکید بر توسعه کشاورزی داریم؟
سیاری: متاسفانه سیاست‌های کلان جامعه به سمت توسعه کشاورزی بود و مدیران تمام تلاش خود را برای تامین منابع لازم در جهت توسعه کشاورزی به کار بردند. در حالیکه بسیاری از دشت های ایران از جمله دشت کاشان از سال‌های گذشته به عنوان دشت ممنوعه اعلام شده بودند. اعلام کردن دشت‌های ممنوعه به این معناست که ما می دانیم نباید برداشت بی‌رویه انجام داد، اما زمانی که موضوع توسعه کشاورزی مطرح بود، مجبور به برداشت آب بودیم.
در حال حاضر نشانه‌های فرونشست زمین در کدام مناطق اصفهان قابل مشاهده است؟
حجتی: در فرونشست ناحیه‌ای بخشی به صورت ناحیه‌ای فرو می‌ریزد و نمی‌توان گفت کدام مناطق اصفهان آسیب می‌بیند. د ر حال حاضر در بخش‌هایی از اصفهان همچون مناطق شمالی شهر، درزه‌ها و شکاف‌هایی قابل مشاهده است. در محدوده فرودگاه اصفهان نیز نشست ها به خانه‌های سازمانی رسیده است و دشت برخوار نیز وضعیت مناسبی ندارد.
در نهایت دشت اصفهان-برخوار اکنون در چه وضعیتی است؟
سیاری: در حال حاضر شمال دشت اصفهان- برخوار به سه دلیل دوری از رودخانه، ضخامت زیاد آبرفت و بافت ریزتر رسوبات، وضعیت نامطلوبی به لحاظ فرونشست دارد. عمق سنگ کف در این منطقه متفاوت است. از جنوب به سمت شمال توام با دوری از رودخانه ضخامت آبرفت به تدریج زیاد می‌شود. در قسمت شمالی رسوبات دانه ریزتر و با تراکم‌پذیری بیشتر هستند، به همین دلیل احتمال فرونشست بیشتر است.
از چه زمانی متوجه پدیده فرونشست در ایران شدیم؟
سیاری: در ایران نخستین بار در سال 1346 فرونشست در دشت رفسنجان گزارش شد.
بعد از اعلام ممنوعه شدن این دشت‌ها آیا جلوی برداشت آب در این نواحی گرفته شد؟
موسوی پور: ممنوعه اعلام کردن دشت به منزله توقف بهره‌برداری از چاه‌های مجاز نیست، بلکه ممنوعیت توسعه بهره‌برداری مطرح است. با وجود ممنوعه اعلام شدن دشت ها، همچنان آب زیرزمینی در این مناطق برداشت می‌شود. در حال حاضر 609 محدوده مطالعاتی در کشور داریم که تغییرات سطح آب زیرزمینی به صورت مستمر در آنها رصد می‌شود. از دیرباز محدوده‌هایی با افت مستمر شناسایی و ممنوعه اعلام شده اند که در این محدوده‌ها طبیعتا برداشت آب زیرزمینی بیش از ظرفیت آبخوان بوده است. در استان اصفهان برای نخستین بار دشت های اصفهان-برخوار و شهرضا درسال 1345 ممنوعه اعلام شده اند.
با توجه به برداشت بی‌رویه از آبخوان ها، میزان افت سالانه زمین در استان چقدر است؟
حجتی: متاسفانه بر اساس مطالعات صورت گرفته روزانه زمین حدود یک میلی‌متر فرونشست دارد و سالانه شاهد افت 40 سانتی متری زمین در اصفهان هستیم که بیشترین و حادترین منطقه در دشت مهیار و برخوار است .
طی سال‌های اخیر راهکار وزارت نیرو برای مقابله با پدیده فرونشست زمین چه بود؟
سیاری: در راستای چاره‌اندیشی برای کنترل افت و کسری مخزن آبخوان‌ها، وزارت نیرو با تعریف طرح تعادل بخشی، تغذیه مصنوعی و پخش سیلاب برنامه‌هایی را در راستای بهبود وضعیت منابع آب زیرزمینی آغاز کرد. در سال‌های اخیر تمرکز وزارت نیرو به سمت طرح احیا و تعادل‌بخشی منابع آب زیرزمینی شده است و با کاهش برداشت‌ها برای تعدیل پروانه چاه‌های مجاز و نظارت برداشت از چاه‌ها اقداماتی انجام شد. در این طرح با نصب کنتورهایی بر چاه‌ها نظارت و میزان برداشت آنها بررسی می‌شود و در صورت تخلف، جلوی آن گرفته می شود. در این طرح بر اساس فرمول‌هایی، پروانه‌ها بازبینی و میزان برداشت‌ها اصلاح و تعدیل می‌شود. انسداد چاه‌های غیرمجاز، اصلاح و تعدیل میزان برداشت پروانه‌ها و نصب کنتور از جمله اقدامات مهم این طرح است.
میزان پیشرفت طرح تعادل بخشی در کشور چقدر است؟
سیاری: ماهیت این طرح برای حفظ منابع آب زیرزمینی مناسب است، اما برای تحقق کامل نیازمند زمان است. بازدهی این طرح در درازمدت قابل بررسی است، چراکه افت سطح آب زیرزمینی و افزایش برداشت‌ها طی سالیان طولانی رخ داده و کاهش سریع برداشت‌ها امکان‌پذیر نیست. حدود 40 سال پیش، تقریبا یک میلیارد مترمکعب از آب زیرزمینی در سطح استان برداشت داشتیم، در حالیکه اکنون این رقم به حدود چهار میلیارد مترمکعب رسیده است. بنابراین تعدیل این سه میلیارد اضافه برداشت نیازمند زمان است. به دلیل برداشت‌های بی‌رویه و آغاز فرونشست زمین، اگر این طرح با موفقیت پیش برود شاید تا حدود 40 سال آینده نتیجه آن را مشاهده کنیم. البته باید توجه داشت، زمانی که فرونشست صورت می‌گیرد، منافذ قبلی موجود در آبرفت دیگر قابل بازگشت نیست و به نوعی تخریب آبخوان بازگشت‌ناپذیر است.
وضعیت اجرای طرح تعادل بخشی در اصفهان چگونه است؟
موسوی پور: معاونت حفاظت و بهره‌برداری آب منطقه ای متولی طرح تعادل بخشی در اصفهان است. از سال 1376 تعادل بخشی در کشور فقط با پروژه تغذیه مصنوعی آغاز به کار کرد. در سال 1385 در قالب گشت و بازرسی از منابع آب زیرزمینی این طرح ادامه داشته است و از سال 1394، طرح احیا و تعادل بخشی به شکل موجود با جدیت بیشتری دنبال می‌شود و به صورت مستمر میزان برداشت چاه‌های هر دشت را مورد بررسی قرار می‌دهد. در این راستا کنتور هوشمند بر روی چاه های مجاز نصب می‌شود. در اجرای این طرح چاه های غیر مجاز شناسایی و مسدود می‌شوند، اما متاسفانه همواره چاه‌های غیرمجاز دیگری نیز حفر می‌شوند. در این طرح 57 گروه گشت و بازرسی در قالب پلیس آب از طرف آب منطقه‌ای در سطح استان مستقر هستند. در سال 96 به دنبال اجرای این طرح بیش از 22 میلیون مترمکعب آب صرفه‌جویی شد و در سال جاری نیز تا پایان تابستان، حدود 9 میلیون مترمکعب صرفه‌جویی انجام شد.
سیاری: باید تاکید کرد که انسداد چاه‌های غیرمجاز روند سختی دارد، زیرا مردم ایستادگی می‌کنند و در این راه ماموران با مشکلاتی مواجه می‌شوند، با این حال طرح در حال اجرا است و اما اجرای کامل آن نیازمند فرهنگ سازی است، چرا که آب تنها متعلق به ما نیست و باید به فکر آیندگان باشیم.
آیا برخی طرح‌ها همچون طرح بازچرخانی زاینده‌رود کمکی به احیای آبخوان‌ها میکند و از فرونشست اصفهان جلوگیری میکند؟
سیاری: این طرح نه تنها از فرونشست جلوگیری نمی‌کند، بلکه به شدت برای آبخوان مضر است. در بازچرخانی، تئوری این است که آب جریان داشته باشد، اما به زمین نفوذ نکند که این اقدام به شدت باعث تشدید فرونشست می‌شود. این طرح تنها یک آب نما است، زیرا آبی به زمین نفوذ نمی‌کند و تنها نجات اصفهان از فرونشست در گرو جریان دائمی زاینده‌رود و نفوذ آب به زمین است که در این طرح جلوی آن گرفته می‌شود.
موسوی پور: یکی از دلایل فرونشست زمین در اصفهان، عدم جریان آب زاینده‌رود و افت سطح آب است که در صورت عایق کردن بستر رود این روند تشدید می‌شود و حتی اگر سیلاب یا بارشی در اصفهان داشته باشیم، جلوی نفوذ آب به آبخوان در بستر رودخانه گرفته می‌شود.
آیا فرونشست زمین شرایطی همانند زلزله دارد و قابل پیش بینی است؟
حجتی: فرونشست زمین در نقشه های رصدی قابل مشاهده است، در زلزله می‌توان با مقاوم سازی ساختمان ها، از وقوع حادثه پیشگیری کرد، اما در فرونشست زمین هرچقدر پی ساختمان در زمین قوی باشد و یا از مقاوم ترین مصالح ساختمانی استفاده شده باشد در صورت این اتفاق، شاهدا اثرات تخریبی بدی خواهیم بود. ممکن است زلزله شدید و مهیب، اثر تخریبی داشته باشد، اما خطر تخریبی فرونشست از زلزله شدیدتر است. در مورد فرونشست اگر تمام اصول مهندسی ساختمان رعایت شده باشد و پی ساختمان قوی باشد، باز هم نمی‌توان جلوی آن را گرفت.
آیا فرونشست باعث تشدید زلزله می‌شود؟
حجتی: فرونشست نمی‌تواند باعث زلزله شود، اما زلزله موجب تشدید، پدیده فرونشست زمین می‌شود. هم‌اکنون 35 دستگاه شتاب‌نگار در استان اصفهان کارگذاری شده و بسیاری به صورت آنلاین زلزله و پس لرزه ها را رصد می‌کنند، اما باید توجه داشت که عمق زلزله با عمق فرونشست متفاوت است.
تاثیر پدیده فرونشست زمین در بافت ساختمان‌های مختلف چگونه است؟
حجتی: فرونشست تاثیر خود را بر روی تمام بافت‌های ساختمانی از جمله مسکونی و آپارتمانی دارد، اما هرچه تعداد واحدها و طبقات بیشتر باشد به طور قطع با آسیب بیشتری مواجه می‌شوند، باید توجه داشت که آثار تخریبی فرونشست مشهود است و با ترک‌ها و جداشدگی دیوارها قابل مشاهده است که متاسفانه این اتفاق در حال رخ دادن است.
امروز در حالیکه شاهد فرونشست زمین در اصفهان هستیم، اما چه راهکاری برای به حداقل رساندن آسیب‌های این پدیده می توان در پیش گرفت؟
قاضی فرد: باید منابع آبی موجود را مدیریت کرد، مثلا در صورت کاهش فضای سبز می‌توان آن را در آینده احیا کرد، اما رسوبات زیر بستر شهر که منافذ نگهدارنده آب آن بسته شده و دچار فرونشست شده است را نمی توان دیگر احیا کرد. بنابراین باید نگرش مدیران را تغییر داد و با اولویت بندی مصرف آب در بخش‌های گوناگون در محدوده شهر شاید مجبور شویم صرفا بعضی از مصارف را انتخاب کنیم و بعضی از مصارف را در اولویت دوم و سوم قرار دهیم که آیا تولید فلان محصول کشاورزی با فلان قیمت با آن مقدار مصرف آب به صرفه است یا خیر؟ همچنین باید اشتغالزائی در رابطه با فعالیت‌هایی باشد که نیاز به مصرف آب نداشته باشد و آموزش مردم نیز بسیار موثر خواهد بود.
قاسمی: تغییر نگرش مهم‌ترین راهکار برای مقابله با این معضل است. برای جلوگیری از تشدید فرونشست، راهکار علمی ممانعت از برداشت بی‌رویه آب است که با ممنوع کردن کشاورزی می‌توان به آن دست یافت. در کشور، توسعه کشاورزی محور توسعه و استقلال است. مدیر، مجری طرح‌ها و سیاست‌های کلان کشور است. برای مدیریت فرونشست نیازمند بازنگری در زیرساخت‌های توسعه کشاورزی هستیم. در راهکاری دیگر می‌توان با واقعی کردن قیمت آب، این مشکل را حل کرد و به سمت مدیریت بهینه کشاورزی حرکت کنیم. از سوی دیگر توسعه صنعت توریسم و گردشگری نیز می‌تواند جایگزینی برای کشاورزی باشد.
یک روش دیگر، انتقال آب است. در دنیا شیرین کردن آب دریا پیاده می‌شود. امارات متحده سالانه 360 میلیون مترمعکب آب شیرین میکند، در ایران نیز می‌توان از ساحل دریای عمان استفاده کرد. با این وجود حفاظت و امنیت خط لوله انتقال باید به طور ویژه برنامه ریزی شود. راهکار دیگر "بورس آب" است. در دنیا برای آب قیمت تعییین می‌کنند و کشاورزی که حق‌آبه دارد این آب را می‌فروشد بدون اینکه معضلات اجتماعی ایجاد کند. بورس آب نیاز ضروری برای اصلاح فناوری آبیاری و بهینه‌سازی مصرف آب است.
سیاری: مدیریت همه‌جانبه سازمان‌ها در سطح استان وجود ندارد. شهرداری به فکر حفظ فضای سبز است، آب و فاضلاب به فکر تامین آب شرب و جهاد کشاورزی به فکر توسعه کشاورزی است. در این میان نگاه به ظرفیت آبخوان نادیده گرفته شده است و نتیجه آن تشدید افت سطح آب و متعاقبا فرونشست دشت است. درحال‌حاضر به دلیل توسعه کشاورزی، امرار معاش بسیاری از مردم ایران وابسته به کشاورزی است و نمی‌توان به سرعت برداشت‌های آب زیرزمینی را کاهش داد. با این حال می‌توان جلوی کشاورزی محصولات پرمصرف آب را گرفت و بجای آن به کشت داروهای گیاهی و محصولات کم آب‌بر با سود بالا روی آورد. اگر از زاینده‌رود به جای استفاده در صنعت و کشاورزی تنها در زمینه گردشگری استفاده می‌شد، قطعا درآمد بیشتری داشت، علاوه بر اینکه خسارت‌های تشدید بی‌آبی نیز نداشتیم. البته اجرای طرح احیا و تعادل بخشی یکی از مهم‌ترین راهکارهای کاهش برداشت از آب‌های زیرزمینی است. علاوه بر اینکه باید نحوه صحیح مصرف آب در ایران فرهنگ‌سازی شود، باید قوانین همراه با جرایم مناسب در سطح کشور وضع و اجرا شود.
موسوی پور : اگر سازمان جهاد کشاورزی و وزارت نیرو در سیاست‌گذاری خود در مقوله استفاده از آب رویکرد همگرا داشتند، قطعا شاهد فرونشست‌هایی با این شدت و وسعت نبودیم. راهکار پیشگیری، استفاده از پساب تولیدی شهرها و کارخانه‌ها است که اگر درست بازچرخانی شود، بخش عمده‌ای از مصرف صنعت را کاهش می‌دهد ، همچنین می‌توان از پساب‌ها در جهت تغذیه مصنوعی آبخوان‌ها استفاده کرد. در این روش محدوده‌ای جانمایی و آب وارد آبخوان می‌شود.
حجتی: جانمایی و توسعه بسیاری از صنایع در استان اصفهان اشتباه است و اگر کارخانه‌ها در شرق بود رودخانه خشک و آلودگی نیز تشدید نمی‌شد. اگر فرونشست اتفاق بیافتد دیگر نمی‌توان کاری کرد، اما می‌توان در طرح های تفصیلی جامع شهر سمت و سوی توسعه شهر را به سمتی حرکت داد که مشکلات فرونشست در آن نواحی کمتر باشد. برای مثال در شهر دامنه زمانی که موضوع فرونشست مطرح شد فهمیدیم که شمال شهر در خطر است و سمت و سوی شهر را به سمت جنوب تغییر دادیم. در حال حاضر از 108 شهر استان اصفهان، بسیاری از طرح‌های آنها در حال بازنگری است. راهکار دیگر اینکه اصفهان ظرفیت بارگذاری بیشتر صنایع و کشاورزی را ندارد و باید به سمت گردشگری و هنر برود، همچنین حرکت به سمت الگوی کشت گلخانه‌ای ضروری است. علاوه بر اینکه هر محصولی همچون محصولات لوکس کشاورزی در اصفهان نباید کشت شود و باید به سمت کاشت محصولات مفید حرکت کنیم.