مروری بر محله‌های قدیمی اصفهان

یاد محله های قدیمی و بچه های هم محله ای بخیر... یادم هست در کوچه های قدیمی با زغال خانه می کشیدیم، لِی لِی و گل کوچیک و الک دولک، بازی های همیشگی بچه های قدیم محله ما بود.

به گزارش ایمنا، آن قدر در کوچه پس کوچه های محله مان به دنبال هم می دویدیم که ظهر خسته و کوفته به خانه برمی گشتیم، ظهر بود و وقت خواب نیمروز اما خوابمان نمی آمد! دور و برمان پر بود از کتاب و پر می شدیم از سوال های بی جواب. آن موقع بود که باید صبر می کردیم تا زمان می گذشت و آفتاب کنار می رفت و ما درباره کتاب هایی که خوانده بودیم به گفتگو با هم محله ای ها می نشستیم. یادش بخیر محله های قدیمی و بچه محل ها. به بهانه مرور این خاطرات کودکانه که هنوز در ذهنمان تر و تازه مانده اند و هیچ پاک کنی نمی تواند از گنجینه خاطره هایمان پاکشان کند، گشتی زده ایم در محله های قدیمی اصفهان، همان هایی که هر کدامشان روزگاری نه جندان دور در گذشته محل قرارهای هر روزه ما بودند در ظهرهای داغ و خلوت تابستان. همان هایی که بر کفشان پا زدیم و قد کشیدیم. ای کاش اما روزی که ما دیگر در این دنیا نبودیم، این محله های باصفا باشند و خاطرات کودکان فردا و فرداهای دور را بسازند.
محله دردشت
یکی از محلات بزرگ شهر اصفهان محله دردشت است. محله دردشت در جنوب خیابان عبدالرزاق واقع شده است و بازار دردشت به عنوان ستون فقرات محله دردشت بشمار می رود، که عناصر مذهبی و خدماتی مثل مسجد آقانور، کاروانسرای قدیمی و مسجد پاسنگ و حمام دردشت را در اطراف خود دارد. سازماندهی مرکز محله دردشت شهر اصفهان را در واقع می توان یک شهر صفوی نامید. بازار صفوی اصفهان، واقع در شمال میدان نقش جهان، این میدان را به میدان کهنه سلجوقی متصل می کند. محور صفوی به همراه بازار اهمیت بارزی پیدا کرده و در واقع از اصلی ترین محورهای شهری شد. از این محور اصلی، محورهای نیمه عمومی و نیمه خصوصی منشعب می شده اند که محله ها و مراکز را به محور متصل می کردند و هر کدام با اتصال به میدان اصلی شهر با تداوم، وحدت و یکپارچگی شهر را انسجام می بخشیدند.
محله کارلادان یا گارلادان
یکی از از محله‌های قدیمی در غرب شهر اصفهان است و عمارت تاریخی منارجنبان که آرامگاه عمو عبدالله کاردالانی است، در آن قرار دارد. در لغت نامه دهخدا ذیل واژه کارلادان با عنوان محله‌ای از اصفهان که منارجنبان‌ها در آن واقع است، تعریف شده است.
محله طوقچی
محله طوقچی یا به زبان محلی طخچی، نام یکی از محله های قدیم اصفهان است. نام امروزی اش میدان قدس می باشد. وجه تسمیه طوقچی را گفته‌اند به خاطر این است که ابتدای دروازه شمالی اصفهان قدیم قرار داشته و دارای باغ های فراوان و حاصلخیز بوده که مانند طوقی سبز گرداگرد شمالی اصفهان را دربر می گرفته است. این باغ ها اکثراً سلطنتی و محله یهودی نشین را که قسمت جنوبی این محله قرار داشت و همچنین در قسمت شرقی این محله قبرستان به قدمت قبل صفویه بوده را از این قسمت کاملاً مجزا می ساخته است. در نزدیکی میدان طوقچی باغ بزرگی به نام باغ قوش خانه وجود دارد که تاریخ بنای آن به زمان صفویه برمی گردد. به نظر می رسد کاربرد این باغ علاوه بر استفاده تفریحی خاندان پادشاهی در ایام تابستان، پرورش مرغ های شکاری یا همان قوش بوده است. باتوجه به این مطلب که به این نوع از مرغ یا به طور کلی در زبان ترکی به مرغ طوق یا طوقی گفته می شده و پسوند چی برای استفاده کاربری به آن اضافه شده است مانند گاری چی، پس طوقچی نشان از شغل یا حرفه افرادی داشته که پرورش مرغ های شکاری را عهده دار بوده‌اند و به طبع محله ای که این افراد همراه با خانواده در آن ساکن بوده‌اند را محله ی طوقچی می گفته‌اند.
محله کنگاز
نام محله ای از ۶ محله معروف اصفهان قبل از اسلام یا همان جی می باشد که در تقسیم بندی امروزی جزیی از شهرداری خوراسگان(شهرداری منطقه 15 کلانشهر اصفهان) است. این محله در خیابان جی، بعد از محله ابر و شهرک اریسون و نرسیده به خوراسگان قرار دارد. قدمت این محله به قبل از اسلام بازمی گردد که به مرور زمان که اصفهان به سمت غرب و بالادست رودخانه زاینده رود کشیده شد، کم کم کنگاز به حاشیه شهر رفت. طبق گفتارهای محلی تا قبل از حمله مغول ها این محله یکی از محله های پررونق از لحاظ اقتصادی محصولات برای اصفهان بود که مانند برج کبوتر در وسط محله قرار داشته است. از دو کتیبه داخل مسجد که مشاهده عینی بوده( متأسفانه به علت نبود نظارت حکومت و سازمان میراث فرهنگی این مسجد که قدمتی ۶۰۰ سال داشت در سالهای اخیر به بهانه نوسازی ویران گردید) و تاریخ ۹۰۰ هجری و ۱۰۱۰ هجری بر آن حک شده بود نشان دهنده علاقه خاص حکومت های وقت به این محله بود است. اسم کنگاز از دو واژه «کنگ» به معنی پوست انداختن مار، یا تازه شدن و «آز» که معرب آژ می باشد به معنی مار یا طمع یا ثروت تشکیل شده که در ترکیب واژه کنگاز به معنی محلی برای پوست انداختن مارها و در معنی لغوی آن می توان به محله ثروتمندان جدید معنا کرد که نامی کاملا ایرانی با ریشه یابی دوره ساسانیان است. اهالی کنگاز به تبعیت شهر خود اصفهان، تا سال ۲۳ هجری دین زرتشتی داشته اند. حمله اعراب به یزد که فاصله نزدیک تری داشته نسبت به اصفهان باعث مسلمان شدن بخشی از کنگازی ها می شود. گروهی هم تقیه می کنند و اندک زرتشتیان باقی مانده تا تصرف کامل اصفهان توسط شاه اسماعیل در آنجا زندگی می کنند و پس از آن به هند کوچ می کنند یا اسلام را می پذیرند. کنگازی هایی که از آن دوران هستند غالبا کسانی هستند که پدرانشان از تبار حسین یوسف می باشند. بدیهی هست که در زمان رضا شاه که برای مردم شناسنامه مقرر گردید تمام کسانی که آنجا زندگی می کردند را کنگازیان نامیدند.
محله گارماسه
نام محلی در حومه اصفهان می‌باشد. این محل در یک کیلومتری فلاورجان واقع شده و از روستاهای ساحلی زاینده رود است. معنی این محل: گار به معنی جا و مکان می‌باشد و ماسه هم به معنی شن و ماسه است و به دلیل این که ساحل رودخانه زاینده رود در قدیم در این محل دارای شن و ماسه فراوان بوده است به این نام خوانده می‌شود.
محله لادان
یکی از محله‌های قدیمی غرب اصفهان است. این محل در دو کیلومتری بلوار ایه الله اشرفی اصفهانی واقع است. از سمت شرق به محله‌های کوهانستان و جاوان بالا، از غرب به خیابان قدس و محله‌های آزادان و جنیران، از جنوب به محله گورتان و همچنین خیابان آتشگاه و از شمال به خیابان کهندژ و محله ولدان و جاوان بالا منتهی می‌شود.
محله لُنبان
نام محله ای در شهر اصفهان است. این منطقه قدیمی از مرکز شهر فاصله کمی دارد. یکی از خیابان‌های اصلی که از این منطقه عبور می‌کند خیابان بهشتی است. پیش از انقلاب این خیابان شاهپور نام داشت که پس از انقلاب اسلامی مصدق نام گرفت، پس از مرگ آیت الله شهید محمد بهشتی و به دلیل سکونت قبلی وی در این محله به خیابان بهشتی تغییر نام داد. مسجد این محله دارای قدمتی تاریخی است و در آن درختانی کهنسال وجود دارد. هم اکنون این مسجد به دلیل قدمت تاریخی و اهمیت دینی که نزد ساکنین این خیابان دارد در ایام محرم پذیرای تعداد زیادی از عزاداران می گردد.
محله پاچنار
نام محله‌ای در جنوب شهر اصفهان و واقع در خیابان حکیم نظامی این شهر است. این محله از جنوب به محله حسین آباد، از شرق به سیچان و از شرق و شمال به محله ارمنی نشین جلفا محدود می شود. همچنین مسجدی با همین نام در این محله وجود دارد. تا حدود ۲۰ سال پیش بخش قابل توجهی از این محله را باغ های میوه و سبزی کاری به خود اختصاص می داد اما به تدریج دراین زمین ها، ساختمان های مسکونی و تجاری ساخته شد.
محله جُلفا
این محله از محلات قدیمی این شهر و منطقه‌ای ارمنی‌نشین است. بیش از ۱۲۰۰ شیء تاریخی مربوط به ارمنیان در موزه جلفا در این محله نگه‌داری می‌شود و از مهم‌ترین مراکز تاریخی و مذهبی این محله، کلیسای وانک و کلیسای بیت الحم است. مسیحیان اصفهان از تاریخی بسیار کهن در این شهر زندگی می‌کنند. اغلب آنان را ارامنه تشکیل می‌دهند که در زمان شاه عباس کبیر در سال ۱۰۱۴ ه. ق از جلفا واقع در کرانه رودخانه ارس به اصفهان کوچانده شده و در کنار زاینده رود سکنی گزیده و به یاد وطن سابق خویش نام جلفا را بر محل سکونت جدید خود نهاده‌اند. در محله جلفا علاوه بر وجود کلیساهای متعدد مراکز خرید نیز وجود دارد و در این منطقه علاوه بر گشت و گذار از مراکز خرید آن نیز می‌توانید بهره‌مند شوید. در این محله یک میدان قدیمی مربع شکل است که دورتا دور آن از قدیم‌الایام مغازه بوده و هنوز هم همان‌ها با همان سبک و سیاق وجود دارند؛ انگار برگی از تاریخ اینجا همچنان ثابت مانده است. چهارسوق در این جا نیز وجود دارد.
محله جِی
یکی از مناطق کهن شهر اصفهان است که قبل از حمله اعراب، «گِی» نامیده می‌شد. طی دوره‌های طولانی از تاریخ، شهر اصفهان از دو بخش بزرگ جی و یهودیه تشکیل می‌شد. شهر جی از روزگاران کهن تاکنون به نامهای: انزان، گابا، گابیان، گابیه، گبی، گی و جی سرشناس بوده‌ است. زمانی که حجاج بن یوسف والی خود را به شهر جی می فرستاد به او گفت: «تو را به شهری می فرستم که سنگش سرمه، مگسانش زنبوران عسل و علفش زعفران است.»
محله مردوایج
محله مرداویج یا کوی کارمندان، محله ای در جنوب شهر اصفهان و جزء منطقه 6 شهرداری اصفهان است، این محله حدفاصل دروازه شیراز( میدان آزادی) تا چهارراه فرایبورگ و کوی استادان و خیابان کارگر است.
محله نصرآباد
این محله در جوار خیابان آتشگاه اصفهان بوده و یکی از بزرگ ترین مکانهای دیدنی اصفهان یعنی باغ پرندگان را در خود جای داده است.
محله ولدان
این محله در منطقه دو شهرداری اصفهان قرار دارد. ولدان از شمال به رهنان و محله سودان، از جنوب به جاوان بالا و برزان و خیابان صمدیه لباف، از شرق به خیابان امام خمینی و از غرب هم به خیابان کهندژ محله لادان و محله جنیران متصل است. ولدان دهی بوده جزو دهستان مار بین شهرستان اصفهان و منطقه‌ای کوچک و دشتی پر از درختان گل و پرورشگاه گل رُز. از لحاظ واژه شناسی در زبان پهلوی حرف «ر» و حرف «ل» یک علامت دارد و لذا در زبان پهلوی کلمه ولدان و کلمه وردان هردو یک کلمه و حاکی از یک معنی است. ورد به معنای گل اصلأ یک لغت فارسی است و از زبان فارسی به عربی رفته‌ است. کلمه وردان، یک صورت صحیح جمع کلمه پهلوی است به معنی محل پرورش گل و گلها. همچنین کلمه وردان معادل ولدان معادل گلان نیز جمع است و هم نسبت. بنابراین ولدان یعنی سرخ گلان آتشین و به این ترتیب از نام آن پیدا است که این دیه هم کهن هست وهم زیبا و متناسب با محصول آن.
محله رهنان
رهنان یازدهمین منطقه استان اصفهان است که حدفاصل بین خمینی شهر و مرکز شهر اصفهان قرار گرفته است و تا سال ۱۳۸۲ شهری مستقل از اصفهان محسوب می شد. شهر رهنان به گفته بزرگان و ریش سفیدان از چهار قلعه تشکیل شده بود که امروزه از این قلعه ها در مجاورت کهندژ مربوط به گذشته دوره ساسانیان هیچ اثری باقی نمانده است. از آثار تاریخی رهنان که تنها نشانه ای از آن باقی‌مانده، مسجد جامع قبلتین و دو حمام کوچک و بزرگ در مجاورت یکدیگر است که موسوم به حمام چهل ستون می باشد. طبق طومار مرحوم شیخ بهایی سهم کل رهنان از آب زاینده رود ۲۴ سهم بوده است. وجه تسمیه این شهر را دو گونه ذکر کرده اند، یکی این که در یکی از خشکسالی های قدیم، به دلیل کاشت زیادِ گندم، آرد ِموردِ نیاز استان از این منطقه تامین می شده و به همین سبب به اینجا «راه ِنان» یا ره نان گفته شده است. عده ای هم معتقدند که بخاطر مرغوب بودن خاک اینجا و خوب بودن محصولات این ناحیه، و به اصطلاح محلی ها «ر ِ» داشتن گندم و برنج، اینجا را «رنان» گفته اند. البته «ر ِینون» خواندن ِمحلی ها؛ دلیل دوم را بیش تر درست می نمایاند.
محله جویباره
جویباره اصلی ترین هسته اولیه شهر اصفهان است که منشأ آن به حکومت هخامنشی و مهاجرت یهودیان بابل به دستور کوروش برمی گردد. نقطه ای که یهودیان در آن رحل اقامت افکندند تا قرن پنجم هجری به دارالیهود معروف بوده است، اما بعدها تغییر نام داد و به جهانباره و جویباره معروف گشت. البته برخی هم وجه تسمیه آن را به جاری شدن جویی در آنجا مربوط می دانند. جویباره در دوره های بعد از اسلام یکی از محله های شهر اصفهان شد و در دوران سلجوقی مرکزیتی برای شهر پیدا کرد که وجود آثار تاریخی کهن همچون منار ساربان و منار چهل دختران روشنگر این موضوع است.
صفویان و قاجاریان اما با بی اعتنایی به این محله آن را به دست فرسودگی سپردند و حکومت پهلوی با کشیدن چند خیابان پیکر بافت قدیم را تکه تکه کرد و به این ترتیب محله جویباره اصفهان مورد بی مهری قرار گرفت و عملاً متروک ماند. این قضیه بویژه با مهاجرت ساکنان یهودی آن در سالیان قبل شدت و حدت بیشتری به خود گرفت. این محله امروز دیگر به طور کامل یهودی نشین نیست. خانواده های قدیمی تر از آن کوچ کرده اند و ساکنان فعلی آن بیش تر مهاجرانی هستند که به دنبال تأمین مسکن ارزان تر به محل کوچیده اند. جویباره در منطقه سه شهر اصفهان با وسعتی حدود ۷۰ هکتار، از شمال و شمال شرق به خیابان سروش، از جنوب به ولیعصر از شرق به سه راه ولیعصر و از غرب به خیابان علامه مجلسی می رسد. این محله از ۱۲ محله کوچک تر تشکیل شده که با ساخت ۲ خیابان هاتف و ولیعصر قسمتی از محله های کوچک یا در مسیر خیابان یا در سمت دیگر خیابان واقع شده اند و به هر جهت از بدنه اصلی جویباره جدا شده اند.