برای سدسازی نه پولی هست، نه آب

سدسازی به عنوان روشی برای ذخیره‌سازی آب، تولید برق و جمع‌آوری ذخایر منابع آبی شناخته می‌شود. البته این طرح اکنون در بسیاری از کشورهای دنیا منسوخ شده، اما در ایران هنوز به عنوان روشی برای ذخیره‌سازی آب مورد استفاده قرار می‌گیرد.
آنچه امروز توجه کارشناسان را به وضعیت سدسازی در ایران معطوف کرده، سازه‌های عظیم خالی از آب است که حتی از خط قرمزها عبور کرده و احتمال آسیب‌ به این سازه‌ها و خستگی آنها را افزایش می‌دهد.
حمیدرضا صفوی، استاد دانشکده مهندسی عمران دانشگاه صنعتی اصفهان در تحلیل وضعیت سدهای ساخته شده و اینکه اکنون ذخیره این سازه ها اندک است، به خبرنگار ایسنا-منطقه اصفهان، گفت: اگر سازه‌های آبی که سدها بخشی از آن به شمار می‌آیند به نحو معقول و با هدف استفاده بهینه از آب در زمان سیلاب و کم‌آبی مورد استفاده قرار گیرد، مشکل‌ساز نخواهند بود، اما اگر در ساخت و بهره‌برداری از این سازه‌ها دچار افراط و تفریط شویم، به طور قطع با مشکل روبرو خواهیم شد.
وی با بیان اینکه در نگرشی افراطی عنوان می‌شود که نباید هیچ سدی ساخته شود و یا سدهای ساخته شده باید تخریب شوند، افزود: در نگرشی دیگر باید آب‌های موجود را توسط سدها باید مهار و ذخیره کنیم، اما متأسفانه هر دو نگرش خطرناک و مشکل‌ساز است و باید با صرف‌نظر از این دو، به اتخاذ نگرشی عاقلانه و علمی بپردازیم.
وی ادامه داد: به طور کلی مجموع حجم مخازنی که در کشور ایجاد شده نسبت به منابع آب سطحی در دسترس زیاد است که باید با حجم کمتر و جانمایی بهتری انجام می‌شد.
این استاد دانشگاه با اشاره به کانال‌ها و تاسیسات برداشت از منابع آب سطحی که امروزه بسیاری از آن‌ها خالی از آب و حاصل نگرش نادرست سدسازی افراطی است، اظهار کرد: احداث این کانال‌ها و برداشت‌های بیش‌ازحد رودخانه‌ها موجب خشک شدن رودخانه‌های طبیعی شده است.
وی در تحلیل معضل خالی شدن 50 درصد حجم مخازن سدهای کشور و به ويژه سدهای فلات مرکزی از جمله سد زاینده‌رود با ظرفیت 10 درصدی، اظهار کرد: به جز مسئله جانمایی و احجام اجرا شده برای سدها، موضوع برداشت‌ها و مصارف نادرست در بالادست سدها قابل‌توجه است.
صفوی با بیان اینکه بخش عمده‌ای از برداشت‌ها با نام آبخیزداری و باغداری در بالادست سدها انجام می‌شود که منجر به ایجاد و توسعه شدید باغات و ویلاهایی در بالادست سدها شده است، گفت: این اقدام آبخیزداری نیست و باعث شده تا روان آب‌های سابق به دلیل تغییر کاربری اراضی و ایجاد مصرف در بالادست روان آب قبلی را نداشته باشد.
وی نوسانات و تغییرات اقلیمی را دیگر مسئله قابل‌توجه در ایجاد این وضعیت دانست و گفت: البته خشکسالی ها در مقابل مصارف برنامه‌ریزی نشده و بارگذاری‌های جدید در بالادست سدها چندان اثرگذار نبوده است.
این استاد دانشگاه ادامه داد: وقتی منابع آب سطحی دچار محدودیت می‌شود، همه در بالادست متمرکز و از آنجا شروع به برداشت می‌شود که این موضوع موجب خشک شدن رودخانه‌ها از جمله زاینده‌رود شده است.
صفوی با بیان اینکه مدیریت و روش بهره‌برداری از سدها به اندازه ساخت آن‌ها حائز اهمیت است، تأکید کرد: نباید تنها به ساخت یک سازه اکتفا کرد و بعد آن را به حال خود رها کنیم، باید بدانیم در درازمدت چه برنامه‌ای برای بهره‌برداری از سدها داریم، متأسفانه امروز عدم توجه به این مسائل، برداشت‌های بی‌رویه و مصارف غیرعاقلانه باعث شده مخازن سدها و آب‌های زیرزمینی خالی شود.
این استاد دانشگاه در پاسخ به این سؤال که چه طرح علمی و کارشناسانه‌ای برای مدیریت سدهای خالی از آب استان اصفهان وجود دارد، گفت: رویکردهای 50 ساله اخیر در زمینه مدیریت آب در دو بخش ساخت سازه‌های آبی و همچنین مدیریت تأمین آب از منابع آب‌های زیرزمینی و یا از نقاط مختلف کشور خلاصه می‌شود که هر دو رویکرد از نوع مهندسی سازه‌های آبی است.
وی ادامه داد: در مقابل این دو رویکرد، بسیار کمتر به مسئله اقدامات مدیریتی یا غیر سازه‌ای و به ويژه مدیریت مصرف توجه کرده‌ایم.
استاد دانشکده مهندسی عمران دانشگاه صنعتی اصفهان تاکید کرد: در حال حاضر باید بر اقدامات غیر سازه‌ای متمرکز شویم و به سمت کاهش منطقی مصرف و اقدامات مدیریتی همچون اقدامات حقوقی، قانونی، اقتصادی، اجتماعی و ... حرکت کنیم.
وی با بیان اینکه طی این سال‌ها مدیران تمایل ویژه‌ای به ساخت و بهره‌برداری از سازه‌های جدید داشته‌اند، گفت: امروز دیگر نه پولی برای چنین کاری موجود است و نه آبی! بنابراین امروز برای احیای رودخانه‌ها، تالاب‌ها و آب‌های زیرزمینی تنها باید به سمت اقدامات غیر سازه‌ای و مدیریت تقاضا برویم و راه دیگری جز این نداریم.
صفوی درباره آسیب‌پذیری سازه سدهای خالی از آب بر اثر خشکی طولانی‌مدت، گفت: اگر حجم آبی که در پشت سدها است از حداقل حد مجاز کمتر شود، بر روی سازه سد اثر مخرب دارد.
وی همچنین افزود: به جز مباحث سازه‌ای، موضوع کیفیت آب در ترازهای پایین مخازن هم مطرح است و اگر آب در ترازهای پایین ناشی از خالی شدن مخازن برداشت شود، به لحاظ بهداشتی و کیفی مناسب نیست و به ويژه برای شرب و بهداشت مسئله‌ساز خواهد شد.
استاد دانشکده مهندسی عمران دانشگاه صنعتی اصفهان سیاست تخریب سدهای خالی از آب را نادرست عنوان کرد و افزود: سدهای موجود در کشور آن‌قدر بزرگ و حجیم نیست که تخریب آن‌ها ضرورتی داشته باشد، همچنین در صورت اعمال مدیریت مصرف و جلوگیری از برداشت‌های غیرمجاز امکان آبگیری مجدد آب و جاری شدن آب در رودخانه‌های زیردست وجود دارد و ناچار به تخریب سدها نیستیم.
وی افزود: البته در دنیا سدهای بسیار بزرگی وجود دارد که امروزه طبق نظر کارشناسان محیط‌زیست باید تخریب شوند، چون یکی از منابع تولیدکننده گاز متان محسوب می‌شوند و به دلیل کنترل آب و تغییر رژیم جریان در رودخانه‌های پایین‌دست خود ضررهای زیادی برای طبیعت دارند.