آغاز رنجنامه زاینده‌رود با خشکی گاوخونی
در حالی که حساسیت‌ها برای احیای دریاچه ارومیه ، تالاب انزلی و بختگان در سطح ملی مطرح است کسی صدای خفته گاوخونی را نمی‌شنود.
در حالی که حساسیت‌ها برای احیای دریاچه ارومیه ، تالاب انزلی و بختگان در سطح ملی مطرح است کسی صدای خفته گاوخونی را نمی‌شنود.
به گزارش ایمنا، بامداد روز دوشنبه هشتم بهمن ماه پس از حدود ۲۰ ماه سد زاینده رود برای استفاده کشاورزان بازگشایی شد و فردا به اصفهان می‌رسد. میزان آب رها شده ۱۰۵ میلیون متر مکعب و به مدت ۲۰ روز است. گرچه خبر بازگشایی زاینده رود حتی به مدت محدود، مسرت بخش بود اما به عقیده کارشناسان ریسک بازگشایی آب با توجه به حجم ذخیره سد زاینده رود نگران کننده است. از سوی دیگر مشخص نیست که با این میزان آب رها شده در زاینده رود سهمی هم به تالاب گاوخونی می‌رسد یا نه ؟.
تخصیص ندادن حقابه زیست محیطی مهم‌ترین علت خشک شدن تالاب بین المللی گاوخونی است که به استناد قانون و ضوابط تقسیم بندی سهمیه‌های آب، بعد از شرب اولویت دوم تأمین حق آبه های زیست محیطی است .
تالاب بین المللی گاوخونی نخستین تالاب کشور بود که به علت معادلات غلط و بی تدبیری برخی مدیران در سال ۷۸ خشکید؛
در همین ارتباط عیسی کلانتری رییس سازمان حفاظت محیط زیست روز یکشنبه در حاشیه سفرش به استان چهارمحال و بختیاری گفت:" بسیاری از مشکلات زیست محیطی و کم آبی امروز کشور ناشی از تصمیم گیری‌های نادرست سالهای گذشته است؛ وزارت نیرو به عنوان متولی توزیع آب در کشور با توجه به محدودیت منابع و براساس قانون توزیع عادلانه آب به زودی تکلیف استان‌ها را مشخص می‌کند ."
بیشتر مشکلات تالاب گاوخونی مربوط به کل حوضه آبریز است. کاهش و تغییر نوع بارش در سالهای اخیر، استمرار خشکسالی‌های طولانی مدت ، سدسازی و مهار روان آبها در سرشاخه‌هایی که زاینده رود منتهی می‌شدند، بارگذاری‌های بیش از حد ظرفیت یک رودخانه و انتقال آب به استان‌های همجوار از دلایل خشکی حوضه آبریز زاینده رود و تالاب بین‌المللی گاوخونی به شمار می‌رود .
بی مهری مسئولان بالادست به گاوخونی
حدود ۲۴ تالاب بین‌المللی در ایران وجود دارد و تالاب گاوخونی یکی از نخستین تالابها است که سال ۵۴ در کنوانسیون بین المللی رامسر ثبت شده است؛ فرهادامینی، هماهنگ کننده دبیرخانه مدیریت زیست بومی تالابهای استان اصفهان در این خصوص به ایمنا می‌گوید: شاید گاوخونی هم دچار مسائل برندینگ شده است، تالاب گاوخونی نخستین تالاب کشور بود که در سال ۷۸ خشک شد. اگر در آن سالها مسئولان به خشکی تالاب گاوخونی توجه کرده بودند شاهد خشکی سایر تالابها نبودیم زیرا بررسی به موقع دلایل این معضل به خشکی دریاچه‌ها و تالابها منجر نمی‌شد اما متاسفانه خشکی گاوخونی خیلی جدی گرفته نشد و از سوی دیگر محیط زیست در اولویت نبود و مسئله‌ای لوکس تلقی می‌شد، در حقیقت تالاب گاوخونی چه در سطح استانی و چه در سطح ملی مورد بی مهری و بی توجهی قرار گرفت .
وی با بیان اینکه اقدام اخیر نمایندگان استان در مجلس شورای اسلامی برای احیای زاینده رود بود، اظهار می‌کند: بدون احیای زاینده‌رود، تالاب نیز امکان احیا ندارد. اداره کل محیط زیست استان از سال ۹۴ برای تدوین برنامه مدیریت جامع حوضه آبریز تالاب گاوخونی ( برنامه مدیریت زیست بومی تالاب گاوخونی) اقدام کرد، در دوران استاندار وقت کلیات آن در ستاد احیای تالاب گاوخونی استان تصویب شد اما برای نهایی شدن با تغییر استاندار و مدیران استانی همزمان بود .
امینی می‌گوید: سند زیست بومی تالاب برنامه‌ای است که پشتوانه علمی داخلی و خارجی دارد که براساس طرح ملی حفاظت از تالابهای ایران تدوین و همه جوانب علمی در این برنامه در نظر گرفته شد، به دلیل موقعیت حساس تالاب و وسواس ذینفعان برای بی نقص بودن این برنامه تاکنون ۱۲ جلسه کارگروه و ۴۵۰۰ ساعت کار کارشناسی برگزار شده است، امیدورایم این برنامه جامع تا پایان سال در شورای عالی استان به تصویب برسد و تصویب ملی این برنامه نیز در اوایل سال آینده محقق شود. نقطه قوت این برنامه مشارکت دستگاه‌ها است که بیانگر وجود همدلی برای احیای زاینده رود و تالاب گاوخونی است .
آغاز رنجنامه زاینده‌رود با خشکی گاوخونی
مسئولان بر این عقیده بودند که منابع آبی حوضه آبریز زاینده رود از طریق پروژه‌های انتقال آب تأمین می‌شود، امینی در این باره می‌گوید: بر اثر بارگذاری و توسعه بیش از حد توان محیط ، خشکیدن حوضه آبریز زاینده رود از تالاب گاوخونی شروع شد و سپس روستاهای همجوار در شرق اصفهان، رودخانه و در نهایت غرب اصفهان را در برگرفت و تا سد چم آسمان پیش رفت و حتی اگر بارش‌های بهاره نبود امسال تأمین آب شرب مردم اصفهان هم با بحران روبه‌رو بود .
وی معتقد است توسعه باید با توجه به توان اکولوژیکی محیط باشد که این مهم به دنبال بارگذاری‌های بالادست زاینده رود در نظر گرفته نشد، اگر حوضه آبریز زاینده رود و تالاب گاوخونی را یک پیکره تصور کنیم، بحران خشکیدگی مانند سرطان پیشروی و همه اعضای این پیکره را درگیر می‌کند .
تعویق در فاجعه ریزگردها
امینی خاطرنشان می‌کند: تالاب بین‌المللی گاوخونی وقتی احیا می‌شود که آب کافی در تالاب باشد و استمرار یابد تا چرخه اکوسیستم بازیابی شده و کارکردهای قدیمی خود را انجام دهد. بارندگی‌های اخیر در منطقه خشک ورزنه از فعال شدن تالاب گاوخونی به عنوان کانون ریزگرد جلوگیری کرد و فاجعه را به تعویق انداخت. این بارندگی‌ها رطوبت بستر تالاب را برای مدتی تأمین می‌کند .
وی می‌گوید: اگر در دراز مدت همین مقدار کم پساب و آبی که هرسال از آب کشاورزی، به ورودی گاوخونی می‌رسد، تأمین نشود، رطوبت از بین می‌رود و تالاب تبدیل به کانون ریزگرد می‌شود و فاجعه شهر و روستاهای اطراف را در برمی گیرد، زیرا بر اساس نتایج تحقیقات علمی دانشگاهی، پیامدهای فرا استانی ناشی از خشکی تالاب تا شعاع ۵۰۰ کیلومتری به همه سکونتگاه‌های و ساکنان آنها آسیب می‌رساند .
امینی ادامه می‌دهد: پساب کارخانه‌ها و صنایع طی چند دهه به گاوخونی منتهی می‌شد که به دلیل شدت تبخیرزیاد آلاینده‌های این پسابها در بستر تالاب نفوذ و رسوب می‌کرد، از سوی دیگر با توجه به نوع خاک رس این منطقه در صورت فعال شدن این بستر به عنوان کانون ریزگردها ، گرد و غبار حاوی انواع آلاینده‌ها و فلزات سنگین مانند سرب و کادمیوم با غلظت بیش از حد معمول تا مسافت زیادی منتشر می‌شود که نتیجه آن انواع بیماری‌ها برای ساکنان آن مناطق است .
بارندگی‌های اخیر تامین کننده حقابه زیست محیطی گاوخونی است
بر اساس مصوبه وزارت نیرو حقابه محیط زیست از زاینده رود ۱۷۶ میلیون مترمکعب آب در سال است در همین ارتباط حسن ساسانی، معاون نظارت و بهره برداری شرکت آب منطقه‌ای به خبرنگار ایمنا گفت: تخصیص ۶ مترمکعب برثانیه حقابه زیست محیطی گاوخونی در مصوبه وزارت نیرو با اختصاص آب زاینده رود تعریف شده است اما در شرایط کنونی چون این میزان آب از رودخانه تأمین نمی‌شود ۲.۵ مترمکعب بر ثانیه پساب تصفیه خانه جنوب به رودخانه و در نهایت تالاب منتقل می‌شود .
وی می افزاید: اگر امسال بارندگی‌ها مطلوب باشد عملاً حقابه زیست محیطی گاوخونی تأمین می‌شود. در شرایط کم آبی وظیفه اصلی ما حفظ ذخیره استراتژیکی جهت تأمین آب شرب و بهداشت حدود پنج میلیون نفر جمعیت دو استان اصفهان و یزد است، بارش رحمت الهی و هم افزایی و همکاری مسئولان برای احیای گاوخونی چاره ساز است ، همه مسئولان باید کمک کنند با این حال حتی اگر ۶ متر مکعب برثانیه آب در زاینده رود جاری شود احیای گاوخونی سالها زمان می‌برد .
حقابه گاوخونی باید تأمین شود
مسئول هماهنگ کننده دبیرخانه مدیریت زیست بومی تالابهای استان اصفهان در این باره به خبرنگار ایمنا می‌گوید: پسابها حتی پس از تصفیه هم آغشته به انواع آلاینده‌ها هستند که به مرور زمان بر اثر تجمع مشکلات زیست محیطی برای موجودات زنده تالاب خواهند داشت. بنابراین از سر شوق و رغبت نیست که بر تخصیص پساب تصفیه شده تاکید داریم متاسفانه از سرناچاری و برای جلوگیری از فعال شدن منطقه شرق اصفهان به عنوان کانون ریزگردها با ورود پساب به تالاب موافقت می‌کنیم که دچار مشکلات بیشتری نشویم .
امینی تاکید می‌کند: حقابه گاوخونی باید تأمین شود، در یک پروژه تحقیقاتی با همکاری دانشگاه صنعتی نیاز آبی تالاب گاوخونی از سرچشمه تا پایاب برای پایدار ماندن اکوسیستم مشخص شده است. می‌توان با رویکردی مقطعی امروز را دید و به کاربرها آب توزیع کرد و یا می‌توان با یک چشم انداز و نگاهی دراز مدت آب را به حوزه‌های مختلف عادلانه تخصیص داد .
وی می‌افزاید: پسابی برای تالاب تخصیص داده نشده است ، پساب مسیرش را طی می‌کند، کسی هم نمی‌تواند برای انتقال این پسابها به رودخانه ادعا کند؛ انتقال پساب یک مشکل مضاعف است زیرا کشت محصولات با پساب عامل انواع بیماری‌ها و غیرقانونی است اما متاسفانه برای اعمال قانون دراین مسائل ضعف وجود دارد .
بودجه ناچیز گاوخونی
روز یکشنبه هفتم بهمن ماه عیسی کلانتری، رییس سازمان حفاظت محیط زیست از اختصاص ۲۰۰ میلیارد ریال اعتبار برای احیای تالابهای خشکیده کشور خبر داد و گفت: حدود ۸۰ تالاب در کشور وجود دارد که بیشتر آنها خشک شده‌اند در پی دستور رییس جمهور مبنی بر احیای تالابها به اعتبار قابل وجهی نیاز است که در ابتدا احیای تالابهای انزلی و بختگان در دستور کار قرار دارد با این برای احیای تالابهای کشور بین ۵۰۰ تا ۶۰۰ میلیارد ریال اعتبار نیاز است .
تالاب بین المللی گاوخونی که یکی از سه تالاب منتخب کشور است با این حال سالها سهم بودجه کمی داشت؛ امینی در این خصوص می‌گوید: امسال به دلیل تحرکی که در سازمان حفاظت محیط زیست ایجاد شد بودجه‌ای برای تالابهای کل کشور اختصاص یافت با این حال بودجه اختصاص داده شده به تالاب گاوخونی در مقایسه با بودجه دریاچه ارومیه و سایر تالابها و سازمان‌های دیگر بسیار ناچیز است اما به طور قابل توجهی اختصاص پیدا کرد . "
اگرچه بودجه اختصاصی تالاب افزایش یافته بود اما با نوسانات قیمت ارز در کشور همزمان شد ؛ وی اظهار می‌کند: تفاوت قیمت‌ها سبب می‌شود برخی جنس‌های مورد نیاز را با قیمت چند برابری خریداری کنیم اگر شرایط ارزی عادی بود مسلماً اداره محیط زیست قدرت خرید و قدرت کاری بیشتری در پروژه‌های اجرایی و پژوهشی داشت .
مسئول هماهنگ کننده دبیرخانه مدیریت زیست بومی تالابهای استان اصفهان تصریح می‌کند: با همین بودجه اقدامات اثربخشی انجام داده‌ایم از جمله در زمینه تحقیقات و پژوهش، بخش‌های زیادی از سند زیست بومی تالاب را به طرح‌های پژوهشی تبدیل کردیم که امید است در نتیجه این پژوهش‌ها اطلاعات بیشتری را در خصوص اکوسیستم تالاب ، آبزیان و موجودات زنده ، میزان گرد و غبار و راهکارهای احیا، جمع اوری کنیم. از این فرصت برای تالاب شور گلپایگان نیز دو طرح پژوهشی برای تعیین نیاز آبی و راه کارهای احیا ارائه شده است .
تالابها نخستین قربانیان توسعه ناپایدار
وی می‌گوید: زهکشی اطراف تالاب گلپایگان برای توسعه کشاورزی سبب خشکی آن شد و چند مدت بعد هم نمک رسوب کرد و به زمینی غیرقابل کشت و کانون ریزگرد تبدیل شد. برای حفظ این تالاب دو طرح بستن زهکشی‌ها برای جلوگیری از خروج آب تالاب و حفظ رطوبت خاک و همچنین تقویت پوشش گیاهی از طریق نهال کاری با گیاهان مناسب برای جلوگیری از ریزگردها عملیاتی شد.با این وجود اقدامات ما در برابر هشت هزار هکتار وسعت این تالاب ناچیز بوده است و باید منتظر نتایج پژوهش‌ها برای تصمیم گیری دقیق‌تر در استای احیای این تالاب بود .
امینی تاکید می‌کند: متاسفانه توسعه ناپایدارکشاورزی، شهرنشینی و افزایش جمعیت و توسعه صنایع منجر به برداشتهای بی رویه از منابع آب زیر زمینی و سطحی شد و تالابها نخستین قربانیان بودند .
تالاب گاوخونی هنوز جان دارد
امینی ادامه می‌دهد : تالاب گاوخونی در گذشته اکوسیستم بسیار غنی و پربار با انواع و اقسام آبزیان ، ماهی‌های بزرگ و چندصدهزار پرنده‌ی بومی و مهاجر که از تالاب غذای خود را تأمین می‌کردند از سوی دیگر توسعه به شکل ناپایدار هم وجود نداشت؛ پرندگان ارزشمندی اطراف تالاب می‌آمدند که در حال حاضر به ندرت مشاهده می‌شوند در سالهای اخیر با وجود خشکی تالاب برخی گونه‌های کمیاب و در حال انقراض دیده شده‌اند، گونه‌هایی مانند گورخر ایرانی و آهو یا فلامینگوها که زمانی ده‌ها هزار بودند اما نهایتاً حدود ۲۰۰ قطعه در اطراف تالاب دیده می‌شود .
وی می‌افزاید: گورماهی اصفهان که در تالاب گاوخونی زندگی می‌کند و متخصصان گمان می‌کردند که بر اثر خشکسالی منقرض شده است در آخرین آبگیری تالاب تعداد قابل توجهی از آنها مشاهده شد. وجود حیات در تالاب با توجه به شرایط وخیم فعلی بیانگر این است که گونه‌های حیات وحش و آبزیان آن می‌توانند در دراز مدت خود را احیا و بازیابی کنند.اما اگر به همین روند پیش برود به جایی می‌رسیم که راه حلی نباشد .
امینی می‌گوید: در نتیجه یکسو نگری و بخشی نگری منابع آبی در بالادست از بین رفت، آب برای تالاب نبود سپس برای رودخانه و در حال حاضر برای کشاورزی؛ صنعت و شرب هم در خطر بود. وزارت نیرو بی آنکه در نظر بگیرد که با تخصیص آب به حوزه‌های مختلف چه کسانی ضرر می‌کنند، آب توزیع کرد. با این روند برای هیچ حوزه‌ای به غیر از برخی کاربری‌های جدید، آبی نخواهد بود .
فاجعه در کمین منابع آب زیرزمینی
وی می‌افزاید: برخی کشورها دنیا نیز درگیر کم آبی بودند اما مدیریت کردند پس می‌توان با الگو گرفتن از آنها و مدیریت صحیح مشکلات آب را از نظر کمی و کیفی رفع کرد. ما نسبت مردم و کشور رسالتی داریم که نمی‌توان در برابر مشکلات بی تفاوت و یک سو نگر بود اگر خیلی راحت از معضلات بگذریم پیامد آن ترکهای پل‌های صفوی ؛ کاهش آب‌های سطحی است که می‌بینیم اما فاجعه در زیرزمین و برای منابع آبی در حال رخ دادن است که دیده نمی‌شود و تبعات آن بر همه آثار تاریخی و میراثی و بقیه تاسیسات است .
آیندگان تاوان خواهند داد
وی با اشاره به اینکه در گذشته حدود یک میلیارد مترمکعب حجم ورودی به تالاب گاوخونی بود می‌گوید: در آن سالها به ازای هر میلی متر بارش حدود یک میلیون متر مکعب آب در سد زاینده رود ذخیره می‌شد که در حال حاضر کمتر از ۶۵۰ هزار متر مکعب است. در سالهای اخیر نسبت روان آب به بارش‌های کوهرنگ و چلگرد کاهش یافته و با وجود بارش‌ها سد پر نمی‌شود. وجود پروژه‌های آبخیزداری در سرشاخه‌ها، انتقال آب به حوزه‌های مختلف در مسیر رودخانه از جمله مشکلاتی هستند که مدیریت آنها عزم جدی می‌طلبد .
وی تاکید می‌کند: اگر بی توجهی به مشکلات کم آبی ادامه یابد، آیندگان برای اصلاح آن تاوان خواهند داد و حتی شاید اصلاح پذیر نباشد چه انتظاری از ایران و زاینده رود بدون آن می‌توان داشت ؟
تالابها لوکس نیستند
امینی با ابراز تأسف از اینکه دانش محیط زیستی در کشور ضعیف است، می‌گوید: برخی بر این باور بودند که آب زاینده رود در تالاب هدر می‌رود غافل از اینکه تالاب یک اکوسیستم را تغذیه می‌کند و کارکردهای زیادی دارد ازجمله اقتصادی محیط زیست ؛ هراکوسیستم چندین دلار درآمد ایجاد می‌کند، ملموس نیست اما کره زمین را حفظ می‌کند. تالابها هم یکی از انواع مختلف اکوسیستم‌های کره زمین هستند اگر نباشند کل حیات از هم می‌پاشد متاسفانه در کشور ما هم خیلی‌ها ازاین موضوعات بی اطلاع هستند و هنور هم برخی‌ها در رده‌های بالا محیط زیست را یک مسئله لوکس و تجملی تصور می‌کنند. در صورتی که آثار و تبعات تخریب محیط زیست و آب ، بحران‌های اجتماعی ، اقتصادی و مهاجرت‌های اقلیمی را در پی دارد