ماجرای واکسن تزریقی فلج اطفال چیست؟

ب‌سایت سلامت نیوز-دکتر محمدرحیم کدیور: از آنجا که قرار است تا پایان بهمن ماه سال جاری، کلیه متولدین ۱۳۹۵/۱/۱ تا شهریور ۱۳۹۷ یک دوز واکسن تزریقی سه سروتیپی بگیرند، سوالات زیادی در این خصوص ایجاد شده است که امیدوارم مطلب زیر بتواند راهگشای هم‌وطنان باشد.

ماجرای واکسن جدید تزریقی سه سروتیپی چیست؟

154 کشور جهان در برنامه ایمن‌سازی خود از واکسن خوراکی فلج اطفال استفاده می‌کنند. سازمان جهانی بهداشت مقرر کرده که در تمام این کشورها از نیمه دوم آوریل 2016 (۴ اردییهشت 1395 ) کلیه واکسن‌های خوراکی سه ظرفیتی فلج اطفال باید از زنجیره سرما در کلیه مراکز ارائه خدمات واکسیناسیون و مراکز نگهداری واکسن اعم از دولتی یا خصوصی جمع‌آوری و امحا و واکسن دو سروتیپی خوراکی ۱ و ۳ جایگزین آن شود. همچنین یک دوز واکسن تزریقی سه سروتیپی در چهار ماهگی به برنامه واکسیناسیون ایران اضافه شود.

دلیل این امر این بود که "ویروس فلج اطفال" "پولیوویروس" (Polio Virus) سه سروتیپ آنتی ژنی 1 ،2 و 3 دارد. سروتیپ 1 ویروس، عامل اغلب موارد ابتلا به فلج است. سروتیپ٢ ویروس آخرین بار در کشور هند در سال1999 شناسایی شده و ریشه کنی جهانی آن به تایید سازمان جهانی بهداشت رسیده است. سروتیپ 3 نیز آخرین بار در نوامبر 2012 در نیجریه شناسایی شد.

ریشه کنی جهانی فلج اطفال

از سال1367 (1988) "برنامه جهانی ریشه کنی فلج اطفال" به تصویب مجمع جهانی بهداشت رسید که تا کنون با به کارگیری واکسن خوراکی فلج اطفال مؤفقیت‌های چشمگیری داشته است. به کمک این برنامه، کشورهای بومی پولیو از 125 کشور در سال 1367 (1988) به سه کشور ( افغانستان ، پاکستان و نیجریه ) در سال 2012 کاهش یافت. در سپتامبر سال 2015 کشور نیجریه نیز از فهرست کشورهای بومی فلج اطفال خارج شد و در حال حاضر تنها دو کشور افغانستان و پاکستان پولیوآندمیک محسوب می‌شوند.

دو نوع واکسن فلج اطفال وجود دارد: واکسن خوراکی و واکسن تزریقی. واکسن خوراکی فلج اطفال حاوی ویروس زنده و ضعیف شده است و دارای دو نوع "دو ظرفیتی" و "سه ظرفیتی" است . واکسن خوراکی سه ظرفیتی فلج اطفال واکسنی است که تا کنون در اکثر برنامه های جاری واکسیناسیون علیه فلج اطفال استفاده و باعث ریشه کنی سروتیپ 2 ویروس وحشی فلج اطفال گردیده است.

در واکسن دو ظرفیتی فلج اطفال خوراکی سروتیپ 2 ویروس فلج اطفال وجود ندارد و در برابر سروتیپ 1و3 ویروس وحشی فلج اطفال، مؤثرتر از واکسن سه ظرفیتی است. واکسن خوراکی فلج اطفال در ایجاد ایمنی علیه ویروس فلج اطفال بسیار مؤثر است. با این وجود، دریافت آن در موارد بسیار نادر منجر به فلج می شود. این عارضه که پولیو میلیت فلجی ناشی از واکسن Vaccine Associated Paralytic Poliomyelitis(VAPP) نامیده می‌شود، معمولا پس از دریافت نوبت اول واکسن رخ می‌دهد و شیوع آن در افراد دچار نقص ایمنی هومورال نسبت به افراد عادی ، 3200 برابر بیشتر است.

40% موارد فلج کودکان ناشی از سروتیپ 2 ویروس است و بیش از 95% موارد "پولیوویروس مشتق از واکسن در گردش"، ناشی از سروتیپ 2 است. علائم بالینی فلج ناشی از "ویروس واکسن" و "ویروس مشتق از واکسن" کاملا مشابه پولیو میلیت ناشی از ویروس وحشی است.

واکسن تزریقی فلج اطفال حاوی ویروس غیر فعال شده و حاوی هر سه سروتیپ 1،2 و 3 ویروس است که به صورت واکسن تزریقی درآمده است. این واکسن خطر ابتلا ناشی از ویروس واکسن و ویروس مشتق از واکسن را ندارد.

اقدامات نهایی جهان برای ریشه کنی فلج اطفال

با توجه به کاهش تعداد موارد فلج اطفال ناشی از ویروس وحشی به دنبال برنامه های اجرا شده، "فلج اطفال ناشی از ویروس واکسن" و "ویروس مشتق از واکسن" اهمیت بیشتری پیدا کرده اند. لذا در سال 1391 (2012) "برنامه نهایی ریشه کنی فلج اطفال" با مد نظر قراردادن شرایط جدید به تصویب مجمع جهانی بهداشت رسید که تمام کشورها را ملزم می کند تا در حرکتی هماهنگ و زمان بندی شده، ابتدا با همراه کردن واکسن خوراکی و تزریقی فلج اطفال موارد باقی مانده بیماری را ریشه کن کنند و در سال های پس از ریشه کنی، برای حفظ ایمنی جوامع، تنها از واکسن تزریقی استفاده کنند.

از آنجایی که مضرات سروتیپ 2 ویروس موجود در واکسن خوراکی بیش از فواید آن است، بایستی از طریق جایگزینی واکسن سه ظرفیتی با دو ظرفیتی، سروتیپ 2 ویروس از واکسن خوراکی حذف شود.

بر این اساس، "برنامه نهایی ریشه کنی فلج اطفال" اقدامات زیر را در تمام کشورهایی که فقط از واکسن خوراکی (OPV) استفاده می‌کنند ضروری دانست:

قدم اول: اضافه کردن حداقل یک نوبت واکسن تزریقی فلج اطفال (IPV) به برنامه جاری واکسیناسیون

تا دی ماه سال 1394 (پایان سال 2015)، شش ماه قبل از جایگزینی واکسن خوراکی سه ظرفیتی با واکسن دو ظرفیتی که باید حداقل یک دز واکسن تزریقی تجویز شود.

قدم دوم: جایگزینی واکسن خوراکی سه ظرفیتی با واکسن دو ظرفیتی

در نیمه دوم آوریل 2016، به صورت همزمان در همه کشورها. طبق برنامه ریزی انجام شده، قرار بود که در ایران از روز شنبه 23 آوریل (4 اردیبهشت ) واکسن خوراکی دو ظرفیتی جانشین واکسن سه ظرفیتی شود که این کار انجام شد و قرار شد که یک دوز واکسن تزریقی سه سروتیپی در چهار ماهگی به برنامه واکسیناسیون ایران اضافه شود که متاسفانه به خاطر کمبود جهانی این کار فقط در ابتدا فقط در مناطق پر خطر اجرا شده است و از تاریخ شهریور ماه ۹۷ واکسن تزریقی سه سروتیپی نیز روتین شده است و به تمامی متولدین ۱/۱/۹۵ که فقط واکسن دو سروتیپی گرفته اند در بهمن ماه ۹۷ یک دوز واکسن تزریقی سه سروتیپی تزریق گردد که این امر موجب حفظ حداقل سطح ایمنی علیه سروتیپ 2 ویروس و تسهیل کنترل طغیان های آتی فلج اطفال و تقویت ایمنی علیه سروتیپ های 1 و 3 ویروس می شود.

واکسن تزریقی فلج اطفال، جایگزین قطره خوراکی فلج اطفال نمی شود. واکسن تزریقی فلج اطفال به میزان نیم میلی لیتر، در قسمت قدامی خارجی ران راست بصورت عضلانی تزریق می شود.