یکصدمین اثر تاریخی ثبت ملی ایران، حریم و عرصه ثبت شده ندارد؟

مقبره بابا قاسم اصفهان، در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شماره ثبت ۱۰۰، به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده اما این روزها به دلیل ساخت و ساز و گودبرداری غیراصولی اطراف آن در مرکز نگرانی و توجه فعالان میراث فرهنگی و مردم قرار گرفته است.

به گزارش ایمنا،‌ هرچند معاون میراث فرهنگی اصفهان درگفت وگو با خبرنگار ایمنا، از نظارت بر محل گودبرداری پشت بقعه بابا قاسم خبرداد اما روز چهارشنبه ۸ اسفندماه، بعد از نصب پلیت در اطراف محل گودبرداری، به گفته اهالی محل صدای دستگاه هیلتی از داخل محوطه کارگاهی شنیده شده و شواهد حاکی از تراشیدن قسمتی از فونداسیون بقعه (پنجه پی) و نصب سازه نگهبان جدید روی پی بنا است که آسیبی جدی و بسیار خطرناک برای بنا به شمار می‌آید زیرا به دنبال این اتفاق پی بقعه باید وزن اضافه سازه نگهبان را تحمل کند.

با گذشت حدود یک هفته از اولین اطلاع رسانی‌ها در خصوص این گودبرداری غیراصولی در حریم بقعه بابا قاسم، چند روز گذشته یک سازه چوبی به صورت کاملاً غیر اصولی و ناکارآمد به عنوان سازه نگهبان در ضلع شرقی بنا نصب شد و بعد از واکنش‌ها نسبت به این اقدام، روز چهارشنبه اطراف این پروژه (علیرغم پیشنهاد کارشناسان مبنی بر استفاده از فنس به خاطر قابل دید بودن فعالیت کارگاهی) با پلیت‌هایی بلند محصور شد.

آنچه از ظواهر امر پیداست، برای ایجاد سازه نگهبان جدید یا تغییر و قراردادن سازه آن در عمق زمین، قسمتی از فونداسیون بنای بقعه بابا قاسم نیز تراشیده شده که علاوه بر تضعیف پی بنا، منجر به تحمیل وزن اضافه بر پی این بقعه تاریخی می‌شود .

ضرورت حضور ناظران و باستان شناس

درجنوب این بقعه، زمینی خالی وجود دارد که به گفته اهالی این محله، خانه‌ای قدیمی بوده که به مرور زمان تخریب و سال‌ها به عنوان پارکینگ استفاده شده است. محدوده ملک کنونی که پروانه مسکونی دارد به دیواره بقعه چسبیده و گودبرداری آن بدون سازه نگهبان و غیراصولی دقیقاً از کناره دیوار بنا تراشیده شده و آثار تراشیدگی‌ها در عکس‌ها (در تصاویر پس از گود برداری) مشخص است .

با توجه به موقعیت قرار گیری این ملک، برای این گودبرداری نیاز به استعلام از میراث فرهنگی بوده و از سویی با توجه به همجواری با یکصدمین اثر ثبت ملی و تاریخی متعلق به قرن هشتم، ضروری است که ناظر میراث فرهنگی در این گودبرداری حضور داشته باشد و در صورت ضرورت، کاوش‌های باستان شناسی در این محدوده انجام شود .

همچنین در صورت وقوع هر اتفاقی برای این بنای تاریخی قرن هشتم، به دلیل عدم رعایت مساِئل ایمنی و سازه نگهبان، ناظر معماری و ناظر سازه علاوه بر مجری پروژه، مقصر شناخته شده و باید پاسخگو باشند .

احتمال ریزش بنا در صورت گودبرداری غیراصولی

بهرام نادی، دکترای عمران ژئوتکنیک و عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد، در گفت و گو با خبرنگار ایمنا ، در خصوص اصول اولیه گودبرداری برای جلوگیری از بروز از حادثه در این گونه بناهای تاریخی، اظهار کرد: رعایت فاصله مناسب از ساختمان مجاور جهت کنترل گسیختگی احتمالی خاک زیر پی همسایه مجاور و نیز کنترل نشست سازه مجاور جهت جلوگیری از ایجاد نشست نامتقارن و ترک در سازه مجاور ضروری است .

وی هم‌چنین ایجاد شیب مناسب در خا کبرداری برای جلوگیری از ریزش احتمالی دیواره گود، ضروری عنوان و تصریح کرد: با توجه به تصاویرپس از گودبرداری، در برخی از نقاط فاصله مناسب رعایت نشده است .

این دکتری عمران با بیان اینکه خاک زمین‌های خیابان ابن سینا و محدوده بقعه بابا قاسم، از نوع خاک دستی و خاک رس تا عمق تقریباً ۹ متری است، تاکید کرد: با توجه به نمودار زیر عمق گوه گسیختگی زیر پی در خاک رس، تقریباً برابر عرض پی است. بنابراین اگر دیوار مصالح بنایی با عرض ۴۰ سانتی ‌ متر باشد و گودبرداری به عمق ۴۰ سانتیمتر در مجاور پی به صورت قائم انجام شود احتمال ریزش وجود دارد .

نادی افزود: اگر یک پروژه ساختمانی، مهندس محاسب و ناظر داشته باشد، کنترل این موارد به عهده طراح ناظر و پیمانکار است. باید روند انجام خاکبرداری و اخذ مجوزهای شروع عملیات ساختمانی و انجام عملیات زیر نظر مهندس ناظر را بررسی کرد؛ اگر روند ارائه مجوز درست باشد، احتمال بروز آسیب در پروژه‌های مشابه کمتر خواهد شد .

ضرورت تعیین عرصه اثر تاریخی

آنچه که در برخورد با ساخت و سازهایی که در حریم آثار باستانی این چنینی ضروروی به نظر می‌رسد، عقب نشینی و حفظ حریم و جلوگیری از هرگونه دست اندازی احتمالی به این بناهاست .

بر اساس ضوابط ساخت شهرداری "هرگونه اقدام طراحی و ساختمانی در تمام محوطه‌ها و بناهای واجد ارزش تاریخی و معماری و عرصه و حریم‌های مربوط به آن ‌ ها که در اسناد طرح بازنگری طرح تفصیلی مشخص شده‌اند و همچنین بناهایی که در آینده توسط اداره کل میراث فرهنگی صنایع دستی و گردشگری شناسایی و ثبت شوند و یا به تصویب کمیسیون ماده ۵ برسد لازم است با توجه به اصول مبانی و ارزشهای معماری و شهرسازی این محوطه‌ها و رعایت دقیق مسائل همجواری با محوطه‌ها و بناهای با ارزش تاریخی و معماری با اخذ نظر اداره کل میراث فرهنگی صورت گیرد .

بنابرین نه تنها ضوابط میراث فرهنگی، بلکه عرصه یک اثر تاریخی بر تمامی ضوابط و مصوبه‌ها و قوانین طرح تفصیلی و بازنگری آن ارجحیت دارد .

آنچه شهرداری در مورد ضوابط ساخت و ساز این ساختمان آورده، چنین است: "ملک مشمول ضوابط گروه ۱ ساختمانی است با توجه به عدم شناسایی عرض معبر، حداکثر ارتفاع بر اساس مساحت باقیمانده ملک و نظام ارتفاعات با رعایت ۴۰ درصد طول پلاک شمالی مشخص می‌شود و در صورت تعیین عرض معبر تعداد طبقات قابل کاهش می‌باشد. ملک در حریم تاریخی قرار دارد کد نظام ارتفاعات: ۲ کد مساحت: ۴ کد معبر: فاقد محدودیت با توجه به اینکه ملک در محدوده تاریخی است در خصوص تراکم و سطح اشغال اعلام شده از سازمان میراث فرهنگی استعلام گردد . "

بنابرین چه در مورد ارتفاعات و چه در مورد رعایت حریم و عقب نشینی، شهرداری تصمیم گیری نهایی را بر عهده میراث فرهنگی گذاشته است .

اما روز گذشته بعد از نصب پلیت در اطراف گودبرداری، به گفته اهالی صدای دستگاه هیلتی شنیده شده و شواهد حاکی از تراشیدن قسمتی از فونداسیون بقعه (پنجه پی)، برای عمیق کردن چاله و نصب سازه نگهبان جدید روی پی بنای بقعه دارد، حال باید پرسید چرا از روش ‌ های دیگری برای نصب سازه نگهبان و توسط افراد متخصص با در نظر گرفتن اهمیت بنای مجاور گود استفاده نشده است؟

ناصر طاهری،‌ معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان درباره این گودبرداری گفت: «در این مورد مشکلی وجود ندارد و مالک در حال ساخت زمین خود است و نمی‌توانیم مانع ساخت‌وساز شویم، بلکه فقط می‌توانیم ضابطه‌ای در خصوص ساخت‌وساز در حریم بناهای تاریخی اعلام کنیم که این ضابطه اعلام شده است.»

وی با بیان اینکه گودبرداری لطمه‌ای به مقبره نزده و در حد فونداسیون بوده، اظهار کرد: «ناظری تعیین کردیم که گودبرداری بیشتری صورت نگیرد، اما می‌توانند مطابق ضوابطی که به آن‌ها اعلام شده، بسازند.»

الزامی برای آزادسازی اطراف بقعه نداریم

معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان در پاسخ به سؤالی در مورد حریم بنا و نظر میراث فرهنگی در این خصوص و با توجه به عدم رعایت فاصله نسبت به این بنای تاریخی، گفت: «این ملک از قبل به دیوار بقعه چسبیده بوده و در حال حاضر مالک می‌تواند در همان محدوده ساخت‌وساز کند.»

طاهری در مورد این نگرانی که با توجه به ساخت‌وساز چسبیده به بقعه، این احتمال وجود دارد که بعدها حفاری‌هایی به منظور دستیابی به مقبره صورت گیرد، گفت: «نمی‌توانیم دستور عقب‌نشینی بدهیم، رها کردن فضای پشت بقعه ارزشی ندارد بلکه پشت بنا باید بسته و محکم باشد. در حال حاضر که پشت بنا خالی شده خطرناک است، این بنایی که پشت این مقبره ساخته می‌شود، نقش پشت‌بند را برای آن دارد.»

طاهری با تأکید بر اینکه در گذشته پشت ساختمان بقعه یک خانه وجود داشته که تخریب شد اما برای آن پروانه صادر شده است و اجازه ساخت دارد؛ تصریح کرد: «ما نمی‌توانیم به خاطر وجود بافت تاریخی و بقعه در این مکان، اطراف آن را آزاد سازی کنیم؛ در تمام دنیا خانه‌های تاریخی به بافت تاریخی چسبیده‌اند. در مورد امامزاده احمد(ع) و امامزاده اسماعیل(ع) نیز این موضوع صدق می‌کند؛ مسجد حکیم، مسجد رحیم و ... نیز دیوار به دیوار املاک شخصی است و الزامی نداریم که اطراف بقعه بابا قاسم را آزاد سازی کنیم.»

معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان در مورد ساختمان تجاری که در سمت راست (شرق) بقعه وجود دارد، گفت: «از نظر من در خصوص این ساختمان هم هیچ اشکالی وجود ندارد؛ اگر قرار باشد در اطراف یک بنای تاریخی ساخت‌وساز صورت نگیرد در نامه‌ای به شهرداری اعلام می‌کنیم آن محدوده باید آزاد سازی شود.»

طاهری ادامه داد: «برای مثال اطراف مناره‌ها در گذشته باز بوده و امروز نباید در مجاورت آن‌ها ساخت‌وساز انجام شود و میراث فرهنگی باید این املاک را خریداری کند. اما برای این بقعه دلیلی برای آزادسازی و خرید املاک اطراف آن وجود ندارد.»

گودبرداری در حد فوندانسیون انجام شده

وی با مقایسه شرایط این بقعه با میدان نقش‌جهان و مغازه‌ها و خانه‌های اطراف آن، اظهار کرد: «حریم بقعه بابا قاسم تعیین نشده، بلکه برای آن ضابطه تعریف شده است؛ ضابطه‌هایی در مورد ارتفاع ساخت‌وساز، نمای متناسب با بافت و اینکه به اثر تاریخی لطمه وارد نکند و نتراشیدن دیوار اثر تاریخی مواردی است که برای ساخت‌وساز در کنار چنین بناهایی در نظر گرفته می‌شود.»

معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی اصفهان با تایید سازه نگهبان چوبی اجرا شده، گفت: «ضمن اعلام به مالک، او موظف به اجرای سازه نگهبان شده است، البته سازه نگهبان برای جایی استفاده می‌شود که گودبرداری عمیق است، اما اینجا گودبرداری در حد یک فونداسیون انجام شده است. ناظری از طرف میراث برای این مکان در نظر گرفته شده و اگر لطمه‌ای به این اثر تاریخی زده شود حتما شکایت می‌کنیم.»

طاهری ادامه داد: «میراث فرهنگی نمی‌تواند به خاطر یک اثر تاریخی، بافت اطراف آن را خریداری و آزاد سازی کند. بلکه یک اثر با بافت اطراف آن سرپا است. بافت پیرامون هم برای ما ارزشمند است و هر کسی باید سر جای خود و طبق ابعاد بسازد، اما حریم اثر تاریخی را از نظر منظر و ارتفاع، مخدوش نکند. در غیر این صورت باید همه بناهای تاریخی را در وسط در نظر گرفته و اطراف آن را خالی کنیم. هرجا مالکیت داشته باشد ما موظف هستیم حقوق مالکانه به آن بدهیم. بنای مجاور بقعه مالک و اجازه ساخت دارد.

نیازی به دید عموم نیست

وی در مورد امکان تخصیص اعتبار برای خرید و آزادسازی ملک اطراف بقعه گفت: «این بستگی به اعتبارات و تشخیص اداره کل میراث فرهنگی دارد. در مواردی که لازم باشد این کار انجام و یا از سازمان درخواست هزینه می‌شود، در سایر موارد دلیلی ندارد برای مردم مشکل و برای دولت تعهد مالی ایجاد کنیم.»

معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان افزود:«قبلا پشت این بنا بسته بوده و اگر الان هم بسته باشد بهتر است چون از حرکت آن جلوگیری می‌کند در ثانی زمین در مالکیت مردم نیز است. شاید این زمین ۱۰۰ سال پیش ساخته شده باشد، نمی‌توانیم به مردم بگوییم آن را آزاد کنند.»

طاهری در مورد این سؤال که آیا بهتر نیست به جای پلیت برای حصار کشی این محوطه از فنس استفاده شود تا فعالیت‌های مجاور بقعه قابل دید توسط عموم و فعالان میراث فرهنگی باشد، اظهار کرد: «اینجا ناظر دارد و نیازی به دید عموم ندارد. کارگاه باید محصور باشد و دلیل ندارد هر کسی از آن بازدید کند؛ اگر متخصصی بخواهد بازدید کند می‌تواند با ناظر و مالک هماهنگ کند و بازدید کند.»

پروژه مسکونی است

وی در مورد نوع کاربری این ملک در جوار بقعه ۷۰۰ ساله بابا قاسم گفت: «این پروژه قرار است بر اساس طرح مصوب، مسکونی ساخته شود، البته هر کاربری که بخواهد اینجا ساخته شود به میراث فرهنگی هیچ ارتباطی ندارد.»

معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان اصفهان گفت: «اگر کاربری مسکونی باشد، تبدیل آن به تجاری تخلف است، البته راه و شهرسازی متولی مباحث اجرای ضوابط طرح تفصیلی است و میراث فرهنگی فقط در مورد حریم اثر تاریخی نظر می‌دهد و به نوع کاربری و پلان‌های داخلی ساخت‌وسازها وارد نمی‌شویم.»

تخریب بناهای تاریخی در سکوت میراث فرهنگی

اگرچه معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی اعتقادی به ضرورت عقب نشینی بنای مجاور بقعه ندارد اما با توجه به اینکه فونداسیون این بنای ۷۰۰ ساله تا خارج از محدوده خود گسترده است، در صورت عدم عقب نشینی، فونداسیون ساختمان جدید روی پی بقعه، که احتمالاً با ارتفاعی حدود به سه متر انجام می شود، قرار می‌گیرد که منجر به تحمیل وزن ساختمان جدید به فونداسیون مقبره بابا قاسم خواهد شد.

از سوی دیگر بر اساس آیین نامه ۲۸۰۰، بین دوساختمان مجاور درز انقطاع تعبیه می‌شود که هدف آن، جلوگیری از برخورد ساختمان‌های مجاور با یکدیگر و ضربه زدن دو بنا به هم در زمان زلزله و تشدید خسارات است.

در سمت شرقی بقعه ۷۰۰ ساله، دو مغازه تجاری وجود دارد که به گفته اهالی محل، در این مکان خانه‌ای وجود داشته که در حدود ۱۵ سال پیش بعد از تخریب به تجاری تبدیل و در سال‌های اخیر با تیغه به دو پلاک تقسیم شد. پلاک دقیقاً به بقعه چسبیده و در حال حاضر در مالکیت صاحب ملک جنوبی است و احتمال تجاری سازی بنای دیوار به دیوار بقعه نیز وجود دارد.

شهرداری در مورد پروانه ساخت و ساز ساختمان تجاری سمت شرقی آورده: با توجه به عدم شناسایی نوع سند مالکیت، به صورت پیش فرض سند ثبتی ملکی ششدانگ در نظر گرفته شد که در صورت تغییر نوع سند مالکیت، تعداد طبقه قابل ساخت کاهش می‌یابد. ملک مشمول ضوابط گروه ۱ ساختمانی است با توجه به عدم شناسایی عرض معبر، حداکثر ارتفاع بر اساس مساحت باقیمانده ملک و نظام ارتفاعات با رعایت ۴۰ درصد طول پلاک شمالی مشخص می‌گردد. در صورت تعیین عرض معبر تعداد طبقات قابل کاهش می‌باشد. ملک در حریم تاریخی قرار دارد کد نظام ارتفاعات: ۲ کد مساحت: ۳ کد معبر: فاقد محدودیت با توجه به اینکه ملک در محدوده تاریخی است در خصوص تراکم و سطح اشغال اعلام شده از سازمان میراث فرهنگی استعلام شود.

سوال اینجا است که ساختمان تجاری سمت شرق این بقعه که درست به دیوار آن چسبیده، در چه سالی و با چه مجوزی بدون رعایت عرصه این اثر تاریخی ۷۰۰ ساله ساخته شده است؟

علاوه بر این مجتمع تجاری دیگری در این کوچه با مجوز دو طبقه روی پیلوت در حال احداث و ستون‌های روی پشت بام نشان می‌دهد که نیاز به بررسی مسئولان میراث فرهنگی برای جلوگیری از اضافه ارتفاع در این بافت تاریخی و نقض حریم ضروری است .

حال باید پرسید که چند اثر تاریخی ثبت شده و ثبت نشده در اصفهان وجود دارد که اینگونه و در سکوت یا غفلت میراث فرهنگی به حریم آن ‌ ها دست اندازی می‌شود؟