کنسرت‌های رایگان در ایام کرونا واقعا رایگان بود؟
پدیده کنسرت آنلاین در دو سه ماه اخیر اذهان عمومی را به خود معطوف کرده و حرف و حدیث‌های بسیاری درباره آن می‌شنویم. در حالی که این اتفاق یک پیشرفت بزرگ برای موسیقی ما محسوب می شود اما شفاف‌نبودن کم و کیف این کنسرت‌ها هنوز یک علامت سوال بزرگ در ذهن همه مخاطبان موسیقی در کشور پدید آورده‌است.
مساله آنجا عجیب‌تر می‌شود که وقتی با خوانندگان و مدیربرنامه‌های آنها تماس حاصل کردیم تا توضیحات تکمیلی آنها درباره این رویداد فرهنگی در کشورمان را بشنویم، اکثر آنها از بیان توضیحات سر باز زدند و با جملاتی نظیر «به ما اینو گفتن» یا «دیگه همین‌قدر میدونیم» جواب سوالات‌مان را دادند! همه این مسائل و گمانه‌زنی‌های برخی از رسانه‌ها از خبرهایی که جسته گریخته از قول این و آن منتشر کردند، سبب شده که امروز پدیده کنسرت آنلاین یکی از شبهه‌ناک و تاریک‌ترین پدیده‌های فرهنگی در چندماه ابتدایی سال 99 تلقی شود.
پدیده‌ای که کسی حاضر نیست درباره آن توضیح واضح و شفافی بدهد و خوانندگان که بارزترین نقش را در ذهن عوام مردم در این اتفاق دارند، ترجیح می‌دهند سوالات مطروحه حول این رویداد فرهنگی را بی‌پاسخ بگذارند. در این گزارش تلاش کرده‌ایم که تمام شواهد موجود درباره این پروژه را بررسی و اتفاقات حول کنسرت آنلاین را در ایران با سایر کشورها مقایسه کنیم.
آغاز ماجرا
اوایل فروردین سال جاری، خبری در فضای مجازی منتشر شد که مردم در قرنطینه مانده کشورمان را تا حد زیادی خوشحال کرد. خبر این بود که شهرداری تهران طرحی به نام «نوروزخانه» را اجرا خواهد کرد که در این طرح مخاطبان می‌توانند به طور «رایگان» کنسرت تماشا کنند. در فهرست خوانندگانی که توسط نهاد برگزارکننده مطرح شده بود، نام خوانندگان پاپ بسیاری آمده بود که نویدبخش اتفاق بزرگی در حوزه اجرای موسیقی به حساب می‌آمد. مدتی بعد کنسرت‌های آنلاین دیگری توسط گروه‌های موسیقی در ژانر تلفیقی و فیوژن نظیر داماهی و دال برگزار شد و چندی بعدتر از این بنیاد فرهنگی-هنری رودکی که جای خوانندگان سنتی را در فقره کنسرت‌های آنلاین خالی دید به برگزاری کنسرت‌های آنلاین در تالار وحدت اقدام کرد.
در بین اسامی‌ای که توسط بنیاد رودکی اعلام شد، چربش بیشتر با خوانندگان سنتی یا متمایل به موسیقی سنتی مثل علی زندوکیلی بود. البته علاوه بر این کنسرت‌ها، بازار اجراهایی موسوم به اجراهای خانگی نیز در ایام قرنطینه داغ بود و تعداد زیادی از خوانندگان از طریق لایوهای فضای مجازی با خوانندگان خود مرتبط شدند و برای آنها به طور زنده اجرا کردند. بدیهی است که در چنین شرایطی و باتوجه به این‌که فضای مجازی محدودیت چندانی برای هنرمندان ندارد تعدادی از خوانندگان ممنوع‌الکار نظیر مهدی یراحی نیز در اجراهای خانگی در فضای مجازی حضور پررنگی داشتند.
کنسرت رایگان از آن لحاظ!
اما ماجرا این قدرها هم که گفته شد، به خوبی و خوشی برگزار نشد. از ابتدای طرح مساله کنسرت آنلاین توسط شهرداری تهران، یک عنوان بحث‌برانگیز ذهن‌ها را به خود معطوف کرد. عنوان «کنسرت رایگان» که در بیلبوردهای شهرداری در سطح شهر به وفور دیده می‌شد، سوالات زیادی را برای مخاطبان مطرح کرده بود. آن‌گونه که ما با تعدادی از خوانندگان و مدیربرنامه‌های آن گفت‌وگو کردیم، گویا قضیه از این قرار است که شهرداری تهران از طریق شرکتی با نام «جام سبز» به مدیریت امیرحسین بی‌ریا که خود زیرمجموعه شهرداری محسوب می‌شود، با خوانندگان مختلف تماس حاصل کرده و از آنها خواسته در طرح «نوروزخانه» مشارکت کنند.
آن‌گونه که مدیر برنامه‌های خوانندگان می‌گویند در تماس‌هایی که از طرف موسسه«جام سبز» با آنها شده، عنوان شده که هزینه این اجراها تماما توسط شهرداری به خوانندگان پرداخت خواهد شد و شهرداری تهران در واقع با این کار می‌خواهد یک کار فرهنگی در خانه‌های مردم انجام دهد و در این راستا هزینه هم می‌کند. این در حالی است که اغلب خوانندگان در فضای مجازی پشت عنوان «کنسرت رایگان» پنهان شدند و مدت‌ها با ژست «هنر به نفع مردم» در فضای ای چهره هنرمند مردمی را به خود گرفتند. تعدادی از رسانه‌ها بعد از مدتی از به راه افتادن این طرح، در فضای مجازی مدعی شدند که عددهای نجومی در این کنسرت‌ها رد و بدل شده است و از شبی 20 الی 50 میلیون برای هر اجرا توسط خوانندگان از شهرداری دریافت شده، اما در مراجعه ما به مدیربرنامه‌های تعدادی از خوانندگان، دستمزد خواننده و عوامل در این اجراها بسیار «معمولی» عنوان شد و مدیران این عدد را بسیار کمتر از دستمزد اجراهای حضوری دانستند. این مساله به حدی برای خوانندگان جدی تلقی شد که گویا خیلی‌ها دیگر رغبتی به اجرای دوباره در فضای کنسرت آنلاین ندارند!
در دنیا یک پولی هم می‌دهند
هرچند قرنطینه موجب شد ضررهای اقتصادی بزرگ و گاه جبران‌ناپذیری به بدنه موسیقی وارد شود، اما از آنجا که این مسأله یک بحران بزرگ جهانی است، هنرمندان موسیقی در سطح بین‌المللی بدون توجه به درآمد و سود احتمالی خود در این مقوله وارد عمل شدند. در اواسط همه گیر شدن کرونا در سطح جهان به پیشنهاد و ابتکار یک خواننده آمریکایی، تعدادی از هنرمندان بزرگ موسیقی در حمایت از کارکنان بخش بهداشت و درمان در بیمارستان‌های کشورهای مختلف کنسرت آنلاین برگزار کردند. در این کنسرت چهره‌های شناخته شده‌ای شرکت داشتند.
در این کنسرت که «یک دنیا: همه‌باهم در خانه
One World: Together At Home» هنرمندان با توجه به اجرای قرنطینه سراسری در بسیاری از کشورهای جهان، از خانه‌های خود برای علاقمندان به اجرای موسیقی پرداختند. بسیاری از شبکه‌های تلویزیونی آمریکا و جهان این کنسرت مجازی را پخش کردند. سازمان جهانی بهداشت و موسسه «شهروند جهانی» (Global Citizen) از برگزاری این کنسرت حمایت کرده‌بودند. اما نکته جالب توجه این کنسرت آن بود که نه تنها درآمدی برای خوانندگان حاضر در این برنامه حاصل نشد، بلکه طبق اعلام آمارها ۳۵ میلیون دلار برای کمک به مقابله با شیوع ویروس کرونا در این برنامه جمع‌آوری شده‌است. البته این حرکت مدت‌ها ادامه پیدا کرد و بعد از شروع این حرکت خوانندگان و هنرمندان بسیاری به حرکت کنسرت آنلاین پیوستند و برای جمع آوری کمک‌های بشر دوستانه فراخوان اعلام کردند.
خوب ملت را سر کار گذاشتید!
از مقوله اقتصادی که بگذریم، حواشی دیگر کنسرت آنلاین نیز کم نیست. یکی از برجسته ترین این حواشی در کنسرت همایون شجریان با اسپانسرینگ یک اپراتور تلفن همراه رخ داد که البته رایگان هم نبود اما بسیاری از مخاطبان هنگام ورود به درگاه برگزاری کنسرت با پیغام «دسترسی شما منقضی شده‌است» مواجه شدند و نتوانستند کنسرت را ببینند. در واقع ایرادات بزرگ در زیرساخت‌های برگزاری این کنسرت سبب شد در نهایت مردم در فضای مجازی توییت‌های این چنینی منتشر کنند: « همایون شجریان و گروهش فکر می‌کنن ما داریم اونا رو می‌بینیم، خبر ندارن زل زدیم به پیغام: «دسترسی شما منقضی شده‌است»... خوب ملت را سر کار گذاشتید!»
حاشیه دیگری که در این کنسرت‌ها مطرح شده، آمار تعداد مخاطبان است. این فاکتور از یک جایی به بعد به عرصه‌ای برای رقابت خوانندگان تبدیل شد و هر خواننده‌ای تلاش می کرد آماری که از کنسرت او توسط شهرداری تهران یا موسسه جام سبز اعلام می شود، بالاتر از سایر رقبا باشد. این درحالی است که برخی شنیده‌ها حکایت از این دارد که در پشت صحنه این آمارها توسط مدیران مربوطه بالا و پایین می شود و راه روشنی برای شفاف سازی اعلام این آمارها نیست.
برای مثال در آماری که از طرف شبکه تیوا اعلام شده‌است تعداد بازدیدکنندگان کنسرت علی زندوکیلی را حدود 9 میلیون و 400 هزار نفر بیان می‌کند. این در حالی است کنسرت گروه «لیان» که به مراتب گمنام تر از زندوکیلی محسوب می شود هم حدود 9 میلیون و 300 هزار مخاطب داشته‌است.
البته بسیاری معتقدند پلتفرم‌های داخلی در حال حاضر به هیچ وجه توانایی پذیرش این تعداد مخاطب آنلاین را ندارند و این آمارها صرفا بازارگرمی نهادهای برگزارکننده کنسرت‌هاست.
حاشیه دیگری که در پروژه «نوروزخانه» بسیار به چشم می آمد بی‌برنامگی فاحشی بود که در اجراها به چشم می خورد. برای مثال قرار بود در شامگاه چهارشنبه 13 فروردین گروه رستاک اجرای زنده داشته‌باشد.
اما در یک تغییر برنامه غیرمنتظره، روز اجرا اعلام شد که نوروزخانه و برج میلاد میزبان گروه لیان از بوشهر به سرپرستی محسن شریفیان خواهد بود. مهدی فرشی ،مدیر برنامه‌های گروه رستاک درباره این تغییر برنامه می‌گوید: تغییر زمان اجرای ما از سوی گروه رستاک صورت نگرفته و این تغییر برنامه در جدول پخش برنامه‌های نوروزخانه اتفاق افتاده‌است و ما مشکلی برای اجرای آن شب نداشتیم.
حاشیه بزرگ دیگر که انگار همیشه با موسیقی ماست و قرار نیست به این زودی‌ها دست از سر کنسرت‌های موسیقی ما بردارد، خبر اجرای پلی بک یکی از خوانندگان در جریان کنسرت‌های آنلاین بود. این خبر موجب شد عده زیادی در فضای مجازی به این خواننده واکنش نشان بدهند و عنوان کنند اگر قرار بود یک خواننده روی آهنگ‌هایی که پیش از این از او منتشر شده لب بزند، برگزاری کنسرت دیگر چه لطفی خواهد داشت؟