ترک اعتیاد نسخه واحد ندارد
به اعتقاد کارشناسان برای ترک اعتیاد شیوه‌های مختلفی وجود دارد، حال‌آنکه در کلینیک‌های ترک اعتیاد تنها یک نسخه متادون درمانی برای همه معتادان پیچیده می‌شود، این روش به‌نوعی از فلسفه اصلی خود که اشباع فرد و کاستن از میزان وابستگی است دور شده، در این زمینه که آیا اعتیاد درمان شدنی است یا خیر و اینکه چرا کلینیک‌های ترک اعتیاد چندان موفق نبوده‌اند، ایمنا گفت‌وگویی با مرتضی پدریان، آسیب‌شناس انجام داده است که در ادامه می‌خوانید.
به‌عنوان آسیب‌شناسی که در حوزه اعتیاد کارکرده‌اید، آیا اعتیاد درمان شدنی است؟
از ابتدا باید بگویم که در موضوع اعتیاد به دو نکته درمان و دیگری جایگزینی اعتیاد برمی‌خوریم و در درمان اعتیاد سه نگرش خوش‌بینانه، بدبینانه و نگه‌دارنده وجود دارد؛ قالب مردم بویژه در گذشته و عده زیادی از روانشناسان و مددکاران اجتماعی امروز چنین اعتقادی دارند و نظرشان این است که اعتیاد یک امر درمان نشدنی است و افرادی که به اعتیاد مبتلا می‌شوند به‌هیچ‌وجه درمان نمی‌شوند و این ضرب‌المثل قدیمی را عنوان می‌کنند «لبی که رسید به وافور جدا نشه مگر به کافور» و این عده تنها درمان اعتیاد را مرگ می‌دانند و فکر می‌کنند فرد یا باید مصرف کند یا بمیرد، این دیدگاه افرادی است که در این حوزه صرفا مطالعات کتابخانه‌ای دارند و میدانی کارنکرده‌اند. دیدگاه دوم دیدگاه خوش‌بینانه است؛ در این دیدگاه کارشناسان اعتقاددارند همان‌طور که یک نفر به سمت اعتیاد گرایش پیدا می‌کند، می‌تواند به درمان برسد یعنی احتمال درمان اعتیاد بسیار زیاد است، کسانی که در این چرخه قرار دارند یا افرادی هستند که خود معتاد بودند و به درمان رسیدند یا افرادی هستند که در چرخه مطالعاتی اعتیاد در میدان عملی کارکرده‌اند و با افراد معتاد و درمان شده ارتباط دارند. دسته سوم کسانی هستند که معتقدند اعتیاد یک امر درمان نشدنی است اما باید به دلیل کاهش زیان‌ها و آسیب‌های مصرف مواد مخدر برای فرد و جامعه به‌گونه‌ای معتادان را از آسیب‌ها و ضررها دور نگه‌داریم که این کار را معمولا با استفاده از شبه افیون‌ها، گونیست‌ها و آنتی‌گونیست‌ها در چرخه نگه‌دارندگی انجام می‌دهند و مواد شبه افیون را به‌صورت رسمی، دولتی و کنترل‌شده در اختیار فرد آسیب‌دیده قرار می‌دهند تا میزان آسیب‌هایی که به جامعه وارد می‌شود کاهش یابد. این دسته معتقد به روش‌های متادون درمانی، استفاده از قرص‌های آنتاگونیسم یا گونیست‌ها هستند.
کلینیک‌های ترک اعتیاد ایران در ترک معتادان چقدر تخصصی عمل می‌کنند؟
الگوی متادون درمانی که در حال حاضر وجود دارد الگوی ایران نیست و از کشورهای غربی وارد کشور شده است، در آنجا از متادون به‌عنوان نگه‌دارنده استفاده نمی‌کنند بلکه به‌عنوان یک دارو برای درمان اعتیاد استفاده می‌شود، معمولا افرادی که در چرخه درمان قرار می‌گیرند پس از ۱۸۰ روز یا شش ماه بر اساس کاهش تدریجی ساختار اعتیادی، خود را درمان می‌کنند و به افراد سالم تبدیل می‌شوند، اما در کشور ما این پدیده اتفاق نیفتاده که دلایل متعددی دارد. یکی از دلایل به درمان نرسیدن افراد معتاد این است که کسانی که دارای مراکزMMT ( متادون درمانی) هستند سعی می‌کنند افراد را به سمت درمان هدایت نکنند؛ مطالعاتی که در مورد چند مرکز MMT داشته‌ام حکایت از این دارد که میزان درمان اعتیاد در این مراکز کمتر از پنج درصد است و درواقع این مراکز به‌نوعی ساقی رسمی اعتیاد در کشور تبدیل‌شده‌اند؛ معمولا افرادی که در چرخه چنین درمانی قرار می‌گیرند پس از مدتی دوگانه‌سوز می‌شوند؛ یعنی علاوه بر مصرف متادون دیگر مواد مخدر را هم استفاده می‌کنند چرا که به لحاظ لذت‌بخشی ترکیب متادون و شیشه برای مصرف‌کننده لذت‌بخش است، در چنین مؤسساتی معتادان تنها پنج درصد به درمان می‌رسند و ۹۵ درصد همچنان در چرخه اعتیاد با متادون یا هم‌زمان متادون و دیگر مواد مخدر می‌مانند. این معتادان مواد موردنظری شبیه شربت اوپیون یا شربت تریاک یا دیگر مواد را از مراکز MMT می‌گیرند و علاوه بر آن دیگر مواد مخدر را هم مصرف می‌کنند، کلینیک‌ها در چرخه درمان به نقش درمانگری خود نگاه نمی‌کنند و بیشتر به‌عنوان یک ساقی رسمی عمل می‌کنند که البته به دلیل وجود منافع این روند را ادامه می‌دهند؛ به‌نحوی‌که مرکزی که ۱۲۰ بیمار و مراجع دارد ماهانه چیزی حدود ۱۰ میلیون تومان سود خالص دارد و برخی از مسئولینی که متولی درمان اعتیاد هستند خود از این راه ارتزاق می‌کنند، به‌عبارت‌دیگر ما صنعت اعتیاد در کشور داریم که در این صنعت تعدادی از افراد چندان علاقه‌مند به ریشه‌کن شدن اعتیاد نیستند.
درمان موفق اعتیاد چیست؟
یک راه درمان مشخص در ترک اعتیاد نداریم و من معتقد به درمان از طریق MMT نیستم چون تنها متادون درمانی نمی‌تواند بیمار را به درمان برساند، اما ممکن است افراد با متادون درمانی هم به درمان برسند. در کل یک راه درمان اعتیاد نداریم به همین دلیل هم در کشور گروه‌ها و روش‌های مختلفی برای درمان اعتیاد کار می‌کنند، چرا که تنها یک راه برای درمان اعتیاد وجود ندارد. در ایران درمان‌های اعتیاد عمدتا درمان‌های وارداتی است و در حال حاضر در کشورمان تنها یک یا دو راه محدود درمان بومی‌سازی شده و مابقی همگی وارداتی است؛ این راه‌ها هم درمان فردی دارند هم درمان گروهی و رویکردهای آنها رویکردهای شناختی، عقلانی، احساسی و عاطفی است و راه‌های درمان، درمان جسمی و روحی است چرا که وابستگی به مواد به سه شکل جسمی، روحی و جسمی روحی است، در وابستگی جسمی بدن، در وابستگی روحی خلقیات و در وابستگی جسمی- روحی هر دوی اینها درگیر است.
در فرآیند ترک اعتیاد چه شیوه‌هایی وجود دارد؟
در حال حاضر روش‌های درمان به دو صورت فردی و گروهی در حال اجراشدن است که در روش‌های فردی افراد بدون ورود به هیچ گروهی به‌تنهایی اعتیاد را ترک می‌کنند و با استفاده از داروهای صنعتی یا سنتی این کار را انجام می‌دهند، در درمان گروهی گروه‌هایی در حال ترک دادن معتادان هستند که روش تی‌سی با معنای درمان اجتماع‌محور یکی از آنهاست که چندان در ایران موفق نبوده اما در هر استانی یک مرکز برای این امر زیر نظر بهزیستی فعالیت می‌کند. در استان اصفهان درمان‌های گروهی شامل درمان کمپ، درمانNA، درمان کنگره ۶۰ با تمام زیرمجموعه‌هایش و گروه‌های غیررسمی با عنوان درمان از طریق تعریق فعال هستند. همچنین دسته‌ای از گروه‌های زیرزمینی هستند که به‌صورت موردی تعدادی از معتادان را جمع کرده و با دارو معتادان را به درمان می‌رسانند.
بازگشت به اعتیاد در زنان بیشتر است یا مردان؟
میزان بازگشت در درمان اعتیاد در هر دو جنس زنان و مردان بالا و در همه شیوه‌های درمانی بین ۶۵ تا ۸۰ درصد است؛ در روش تعریق درمانی میزان بازگشت ۵۰ درصد است چرا که این روش با ساختار فرهنگی ما منطبق است. اساسا باید بدانیم درمان اعتیاد نیازمند آیتم‌های متعددی است که تغییر رفتار و نگرش در این امر از ضروریات است، در تغییر نگرش دو نگاه وجود دارد؛ نخست اینکه ابتدا تغییر نگرش صورت گیرد بعدازآن تغییر رفتار و در دیگری ابتدا تغییر رفتار سپس تغییر نگرش اتفاق می‌افتد. اگر به هرکدام از اینها معتقد باشیم شیوه درمان متفاوت می‌شود، برای مثال در کمپ‌ها معتقدند ابتدا تغییر رفتار باید صورت بگیرد و با برگزاری کلاس‌ها تغییر نگرش صورت می‌گیرد، اما مراکزی که افراد معتاد داوطلبانه وارد آن می‌شوند اعتقاددارند ابتدا باید تغییر حوزه نگرش صورت بگیرد و پس‌ازآن تغییر رفتار که اینها دو دیدگاه متفاوت است اما هر دو پشتوانه‌های نظری دارد که برای مورد نخست می‌توان به مثال کمربند ایمنی روی آورد که در ابتدا فشار وارد شد و بعدازآن تغییر نگرش صورت گرفت اما در ترک اعتیاد به سختی می‌توان تفکیک کرد که کدام‌یک از این شیوه‌ها بهتر است.
به نظر شما کدام‌یک از شیوه‌های ترک موفق‌تر است؟
در درمان اعتیاد چیزی به نام بهترین روش وجود ندارد. ممکن است بگوییم کارایی کدام‌یک بیشتر است یا از کدام روش استقبال بیشتری وجود دارد اما اینکه بگوییم کدام روش بهتر و موفق‌تر بوده درست نیست چون در همه گروه‌ها لغزش و بازگشت به اعتیاد وجود دارد و آنچه مهم است اینکه برای هر فرد معتاد یک روش انتخاب می‌شود و آن روش خاص براتی همان فرد جوابگوست. اعتیاد درمان شدنی است اما سه مشکل در این مسئله وجود دارد و آن اینکه هنوز اعتیاد، مخدر و انسان را نشناخته‌ایم و چون اینها را نشناخته‌ایم نمی‌توانیم درمان را به جلو پیش ببریم، برای درمان اعتیاد باید این سه مورد را شناخت و آنگاه می‌توان برای درمان اعتیاد یک‌قدم برداشت.
مشکلات متادون درمانی چیست و این روش چه مضرات یا معایبی دارد؟
میزان ماندگاری مواد مخدر در بدن یکسان نیست و زمان خماری هر فرد بسته به مواد مخدر مصرفی او متفاوت است، برای مثال میزان ماندگاری هرویین بین سه تا چهار ساعت است یعنی بعدازاین زمان فرد مصرف‌کننده مجبور به مصرف دوباره است چون هرویین سریع وارد خون شده و جذب بدن می‌شود و بعدازاین زمان فرد احساس خماری دوباره می‌کند، میزان ماندگاری پتیدین (ریشه تریاک) دو تا سه ساعت است، میزان ماندگاری تریاک هفت تا ۱۰ ساعت، شیشه بین شش تا هفت ساعت است اما شیشه وابستگی جسمی نمی‌آورد بلکه باعث وابستگی روحی، روانی می‌شود به این نکته توجه کنید که میزان ماندگاری متادون در بدن ۲۴ ساعت است و هرچه میزان ماندگاری مواد مخدر در بدن بیشتر باشد درمان آن نوع اعتیاد سخت‌تر خواهد بود در نتیجه ترک اعتیاد به متادون به دلیل میزان ماندگاری بیشتر سخت‌تر است. بنابراین یک روش برای همه افراد قابل‌استفاده نیست و باید با توجه به نوع و میزان مصرف مواد برای افراد یک راه درمان انتخاب کرد.