در زمینه مکان‌یابی اقتصادی شهرها فکر شود
کارشناس اقتصادی و عضو سابق هیئت‌علمی دانشگاه اصفهان گفت: جنوب کشور ما استعدادی بکر و استفاده نشده هم برای تولید و اشتغال و هم برای سکونتگاه است.
عبدالحسین ساسان در گفت‌وگو با ایمنا اظهار کرد: یکی از راهکارهای نجات شهرهای مرکزی کشور و شهرهای شمالی کشور از مهاجرت‌های ناخواسته، این است که مکان‌یابی جدید را در بزرگراه‌های جنوبی متمرکز کنیم، کلان‌شهرهایی را در جنوب طراحی کنیم، تمام بودجه شهرهای جدید را به‌صورت متمرکز به جنوب کشور ببریم.
او با تاکید بر اینکه به کلی از پتانسیل دریای جنوب غفلت کرده‌ایم، خاطرنشان کرد: از الگوی توسعه خطی تاکنون بهره‌ای نبرده‌ایم. شهرهای ما قطاعی رشد کردند که یک الگوی باستانی خودجوش و گویا مبتنی بر سازوکار بازار است نه مبتنی بر مدیریت جمعیت، در حقیقت ما تسلیم سیل جمعیت شده‌ایم.
*هیچ نقطه‌ای در ایران استعداد و قابلیت جنوب را ندارد
این کارشناس اقتصادی تصریح کرد: یکی از چیزهایی که قویا ذهنم را اشغال کرده است؛ توسعه و عمران جنوب کشور است. هیچ نقطه‌ای در ایران استعداد و قابلیت جنوب کشور ما را ندارد. اگر آن را با برنامه‌های عمرانی از محرومیت دربیاوریم، شکوفا خواهد شد.
او یادآور شد: در گذشته کشاورزان اصفهانی و یزدی به خوزستان می‌رفتند، زمین اجاره می‌کردند. آنجا آب فراوان، زمین حاصلخیز و هوای گرم بود که شرایط بسیار مساعدی برای کشاورزی است.
ساسان خاطرنشان کرد: جنوب کشور مرکز بزرگی برای کشاورزی و صنایع شیلاتی است. بهترین لابستر دنیا در آب‌های جنوب ایران تولید می‌شود. از بهترین میگوهای دنیا در دریای عمان است. با استفاده از حوضچه‌های کِشتی با ارزان‌ترین سرمایه‌گذاری می‌توان اشتغال فراوانی ایجاد کرد.
عضو سابق هیئت‌علمی دانشگاه اصفهان تاکید کرد: این در حالی است که وقتی سرمایه گذران به آنجا می‌روند نه سیستم حمل‌ونقل کامل و کارآمدی در دست دارد. نه تجارت‌خانه‌های بین‌المللی هست زیرا این محصولات باید صادر شود، این‌ها کالاهای صادراتی است. صنایع شیلاتی می‌تواند ظرفیت عظیمی برای بخش اعظم بیکاری در ایران باشد. مشروط بر اینکه عمران را به جنوب ببریم.
*دیر یا زود مجبور می‌شویم از «آب‌شیرین‌کن» استفاده کنیم
او گفت: مشکل دیگری که افزایش جمعیت ایجاد کرده، کمبود آب است. دیر یا زود مجبور می‌شویم از «آب‌شیرین‌کن» استفاده کنیم، ۷۰ درصد از منابع آب شیرین کشور در خوزستان هست. زندگی مردم را کنترل آب در خوزستان فلج کرده است. آب‌های شیرین باید در خوزستان کنترل شود.
ساسان بیان کرد: یکی از اشتباهاتی که سیاسی شد این بود که نگذاشتیم از خوزستان کانال‌های آب و به‌این‌ترتیب سیلاب‌های خوزستان به نقاط مرکزی بیاید، زیرا سیلاب‌های خوزستان به قدری زیاد است که می‌تواند هم به مرکز هدایت شود و هم در جنوب این آب را در مخازن بزرگی مثل «چاه نیمه‌ها» در سیستان و بلوچستان ذخیره کند و در فصول کم‌آبی از آن استفاده کنیم.
*باید از نو برای مکان‌یابی اقتصادی شهرها فکر شود
این کارشناس اقتصادی با بیان اینکه اولین مراکزی که دادوستدهای پایاپای در آن شکل گرفت و رشد کرد نخستین شهرهای جهان را شکل دادند، گفت: به‌احتمال‌زیاد نخستین شهرها با نخستین بازارهای بشر هم‌زمان و از یک جنس بودند.
ساسان افزود: در آن زمان محل استقرار شهرها یا مکان گزینی آنها با ملازمات باستانی و در نزدیک‌ترین فاصله بین تعداد کثیری از روستاها و مزارع قرار می‌گرفت. نکته مهم اینکه در آن زمان شهرها لزوما به دلیل ضرورت در مکان‌هایی ساخته نمی‌شد که بلایای طبیعی کمتری ظاهر شود و به‌تدریج این شهرهای اولیه رشد کردند درحالی‌که ممکن بود روی کمربند زلزله یا روی گسل باشند.
او یادآور شد: یکی از نکات مهمی که امروز شهرهای کهن با آن مواجه هستند این است که باید در مقابل بلایای طبیعی از نو تعریف شوند. امروز دیگر نمی‌شود مهاجران با مکانیزم خودجوش بازار به شهر بیایند و برای خودشان شغلی طراحی کنند.
این عضو سابق هیئت‌علمی اقتصاد دانشگاه اصفهان گفت: مسئله‌ای که در مورد شهرها بر آن تاکید می‌کنم این است که مکان‌یابی شهرها لزوما با شهرهای سنتی و باستانی نباید یکسان باشد و باید از نو برای مکان‌یابی اقتصادی آنها فکر شود.
*تراکم جمعیت از ظرفیت شهرها گذشته است
ساسان اضافه کرد: امروزه تراکم بیش‌ازحد ظرفیت شهرها است؛ زمانی هرچقدر شهرها نیرو جذب می‌کردند، اقتصادشان رونق می‌گرفت اما اکنون باید بر اساس ظرفیت شهرها تصمیم گرفت زیرا تقریبا غالب شهرهای جهان سوم را این مهم که بیش از ظرفیتشان جمعیت پذیرفته ان، دچار معضل جدی کرده است.
او با اشاره به قانون خود پالایی طبیعت، گفت: همیشه طبیعت خودش آلایندگی‌های انسان و حیوانات را با مکانیزم‌هایی از بین می‌برد اما اکنون دیگر طبیعت با این حجم عظیم آلودگی نمی‌تواند، خودپالایی کند. به‌این‌ترتیب شهرهایی که زمانی بازار دادوستد پایاپای و تجارت بود اکنون به مراکز آلوده از نظر هوا، آب و سروصدا تبدیل شده است.
این کارشناس اقتصادی با بیان اینکه سؤال اینجا است که چطور می‌شود این مشکلات را تعدیل کرد و مکان‌یابی شهرها برای مازاد جمعیت باید چطور باشد؟ گفت: انبوه عظیم جمعیتی که به شهرها سرازیر شدند به دلایلی گوناگونی همچون خشک‌سالی و رانت‌های موجود در شهرها اتفاق افتاده است. اگر کسی در روستا، با زحمت خودش خانه‌ای بسازد، این خانه با افزایش ارزش روبه‌رو نیست اما اگر همان سرمایه را به شهر و حتی حاشیه شهر بیاورد و خانه بسازد سال‌به‌سال از مقدار زیادی رانت افزایش قیمت بهره‌مند می‌شود.
*رشد «لکه روغنی» شهرها
ساسان خاطرنشان کرد: همه این‌ها باعث می‌شود که گرایش به شهرها زیاد شود، یک راه‌حل این است که شهرهای باستانی شروع کنند به توسعه یافتن و دامنه آنها همین‌طوری پهن و عریض شود و هرچه مهاجر می‌آید با آغوش باز بپذیرد. مدیران نیز همین‌طور به اضافه کردن کمربندی‌ها در اطراف شهر بپردازند و آن را مانند لکه روغن بسط و گسترش بدهند.
او افزود: این سیاستی است که شهرهایی همچون بمبئی، کلکته و شهرهایی در پاکستان در پیش گرفته‌اند و به نوعی مسئولان شهری دست‌های خود را بالا برده و تسلیم مهاجران شهری شده‌اند.
این کارشناس اقتصادی گفت: اما این شهرها با مسائل بسیار مشکل و لاینحلی مواجهند. در تهران بارها خواستند تصمیم بگیرند جمعیت تهران را کنترل کنند ولی دیگر نمی‌شود تهران را کنترل کرد زیرا به قبله آمال مردم در ایران تبدیل شده است.
ساسان افزود: و اما راه‌حل دیگر این است که حکومت مرکزی در هر کشوری با این فرض که مردم نیاز به سکونت در شهر دارند و مجبور هستند به شهرها بیایند «شهر جدید» ایجاد کند. این شهرهای جدید در دهه بعد از انقلاب مورد توجه قرار گرفت، از دهه ۶۰ نیز این بحث در ایران خیلی داغ شد و مهندسان شاغل مجبور شدند برای تمام کلان‌شهرهای کشور به مطالعه، مکان‌یابی و احداث شهرهای جدید بپردازند اما شهرهای جدید چون نزدیک کلان‌شهرها بودند این اقدام با موفقیت همراه نشد.
*تجربه ساخت شهرها در حاشیه کلان‌شهرها، موفق نبود
او یادآور شد: تجربه ما در دهه ۶۰، تجربه موفقی نبود به این معنا که شهرهای جدید که در اطراف کلان‌شهرها ساخته شد. تبدیل شدند به شهرهای خوابگاهی یعنی در آنجا اشتغال ایجاد نشد درحالی‌که اساس و فلسفه ایجاد شهرها اشتغال بود. به‌ویژه مشاغل سخت. اکثر افراد روزها جمعیتشان به داخل کلان‌شهرها سرازیر می‌شود. شب‌ها بر می‌گردند به شهر خودشان. فقط آلایندگی بیشتر، هزینه سوخت و حمل‌ونقل، ترافیک و ... را اضافه کرد.
این کارشناس اقتصادی تاکید کرد: بنابراین شاید بتوان به این جمع‌بندی رسید که ایجاد شهرهای جدید در اطراف کلانشرها کمکی به حل مشکل تورم جمعیتی نمی‌کند و برای اسکان جمعیت باید فکر جدید کرد. به اعتقاد من باید الگوهای مختلف دنیا را دید و مطالعه کرد یا از کسانی که جهان‌دیده هستند سؤال کرد، تصمیم گرفت و دست‌به‌کار شد.
ساسان گفت: از برخی کارشناسان دنیا دیده که سؤال می‌شود اغلب بر این باور هستند که ژاپن نیز با این مشکل روبه‌رو بود. به‌عنوان مثال توکیو، کیوتو و ناکازاکی با انبوه عظیم جمعیت روبه‌رو بودند؛ اما ژاپنی‌ها بر این مشکل فائق آمدند. یکی از این کارشناسان که در مورد این موضوع مطالعات وسیعی داشته می‌گوید که « ژاپن از شرایط و مختصات جغرافیایی‌اش بهره برد و توسعه خطی را به‌جای توسعه لکه‌ای در دستور کار خود قرار داد.»
او افزود: این کشور در حاشیه مرزهای کشور که به دریا راه دارد، جاده‌های اصلی را احداث کرد و شهرهای اصلی را در یک خط و در حاشیه این جاده‌ها بنا و کارخانه‌ها را به موازات این جاده‌ها احداث کرد. به‌این‌ترتیب مسئله حمل‌ونقل، ترافیک و آلودگی‌اش را با برنامه‌ریزی اقتصادی تعدیل کرد. شهرهایی که از دریا استفاده می‌کنند در حاشیه بزرگراه‌های ساحلی شکل گرفته است.
ساسان تاکید کرد: بنابراین به‌طور خلاصه مکان‌یابی که مهم‌ترین عنصر توسعه شهری است دیگر نمی‌تواند خودجوش و با سازوکار بازار انجام شود و باید با استفاده از دانش و مدرن‌ترین تکنولوژی‌ها مکان‌هایی در محور جنوب و بزرگراه ساحلی برای سرریز جمعیت شناسایی شود.