توقف در گذر؛ آری یا خیر؟
عبور از میدان جهانی نقش‌جهان و احساس تعلیقی که این میدان، با عناصر معماری چهارگانه‌اش در آدمی ایجاد می‌کند، پیوند با گذشته‌ای است که جهان به شکوه آن تعظیم کرده اما کمی آن‌طرف‌تر از این میراث شاهکار، درست در ضلع شرق میدان نقش‌جهان و پشت مسجد شیخ لطف‌الله، به‌جای عبور از کوچه‌پس‌کوچه‌های تاریخی و دیدن خانه‌هایی که از گذشته برجای‌مانده‌اند، با خانه‌های تخریب‌شده و نیمه تخریب و سطوح صاف و گاه مملو از خاک مواجه می‌شویم که به محلی برای پارکینگ اتومبیل‌ها تبدیل‌شده است و به‌این‌ترتیب، درمی‌مانیم که شکوه میدان نقش‌جهان را وصف کنیم یا تخریب و فضای مشمئزکنندۀ پشت میدان را؟ صحبت از گذری به نام آقانورالله نجفی است.
به گزارش ایسنا-منطقه اصفهان، در ماه‌های پایانی سال۱۳۹۷ و در آخرین اظهارنظر کمیسیون «ماده ۵ استان» در خصوص موضوع گذر آقا نجفی رأی به توقف هرگونه عملیات اجرائی برای احداث این گذر در حریم میدان نقش‌جهان تا تعیین تکلیف و اعلام نظر معاونت میراث فرهنگی کشور صادر شد؛ ضمن اینکه در آخرین نشست شورای برنامه‌ریزی و توسعه استان در تیرماه سال جاری نیز با تأکید استاندار اصفهان مقرر شد تا ضمن ارسال طرح به شورای عالی معماری و شهرسازی ایران، نظر معاون میراث فرهنگی کشور نیز در خصوص طرح دوباره احیای این منطقه ارائه شود.
با این وجود حدود یک ماه قبل از سوی شهرداری منطقه سه برای ساکنان آن منطقه به‌منظور آزادسازی پلاک‌های موجود دعوت‌نامه کمیسیون معوق ارسال شد. هم‌چنین بیستم تیرماه سال جاری نیز با اعلام حضور ماشین‌آلات و ادوات راه‌سازی در ورودی گذر از سمت خیابان حافظ با واکنش اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان روبه‌رو و منطقه این ادوات پاک‌سازی شد، اما حسین کارگر، شهردار منطقه سه اصفهان در پاسخ به چرایی این اقدامات باوجود دستور توقف عملیات اجرایی گفت: «ایجاد گذر آقا نجفی در این محدوده دارای کمیسیون ماده پنج است که سال 94 به تصویب رسیده و اگر قرار باشد که این کار انجام نشود باید توسط دادستانی و مراجع قضایی به ما اعلام شود. شهرداری هم بر اساس مصوباتی که به آن ابلاغ‌شده شروع به آزادسازی کرده است که در حین کار مباحثی پیش‌آمده که گفتند کار را متوقف کنید، پرسیدیم چرا، گفتند این موضوع باید در شورای عالی معماری و شهرسازی مطرح می‌شده، گفتیم چه کسی باید آن را به این شورا ارسال می‌کرده، گفتند اداره میراث فرهنگی. درنهایت به دلیل اینکه این کار یک مقدار تبعات اجتماعی دارد گفته شد که صبر کنیم تا تکلیف آن معلوم شود.»
وی با بیان اینکه دستور توقف عملیات احداث گذر آقا نجفی در کمیسیون ماده پنج مصوب نشده است، افزود: « استاندار در نشست شورای برنامه‌ریزی تأکید کردند که احداث این گذر با هماهنگی میراث فرهنگی انجام و تعیین تکلیف شود و قرار است یک‌شنبه طی جلسه‌ای که در خصوص کمیسیون ماده پنج برگزار می‌شود معاونت شهرسازی این موضوع را پیگیری کرده و دستور ادامۀ کار را بگیرد.»
کارگر تصریح کرد: «ارسال دعوت‌نامه کمیسیون معوق به مالکان در یک ماه قبل پیرو همان مصوبات قبلی شهرداری بوده و در دستور کار برنامه‌های آزادسازی قرار داشته و ما فقط ابلاغیه را زده‌ایم که مالکان در جریان باشند ولی اقدامی نشده است. ضمن اینکه یک هفته قبل ماشین‌آلات راه‌سازی به دلیل شکایات مردمی و صرفاً برای تسهیل ورود و خروج خانه‌ها در قسمت‌هایی که آزادسازی آن‌ها در سال‌های قبل انجام‌شده در محل حضور داشتند که دوستان میراث فرهنگی فکرمی کردند که ما می‌خواستیم اقدامی انجام دهیم.»
شهردار منطقه سه تأکید کرد: «چون گذر آقا نجفی کمیسیون ماده پنج دارد باید احداث شود و تنها روی میزان عرض آن ممکن است تعاملات و تغییراتی انجام شود ولی این بحث روی اصل و کلیت موضوع نمی‌تواند تأثیر داشته باشد؛ یعنی این خیابان قطعاً احداث می‌شود اما روی عرض گذر و سیما و منظر شهری و نوع کار باید اصلاحاتی انجام شود و ما به دلیل تعاملی که با دوستان میراث داریم یک مقدار کار را کُند پیش می‌بریم تا این اصلاحات انجام شود و اعلان هم کار به‌صورت راکد مانده منتهی با توجه با ردیف‌های اعتباری شهرداری و بودجه‌هایش به‌هرحال باید تعیین تکلیف شود و طبق صحبتی که با آقای طاهری معاون میراث فرهنگی داشتیم قرار بر این است که میراث فرهنگی اگر قرار است اصلاحاتی در احداث این گذر انجام شود آن را تا هفته آینده انجام داده و به شهرداری ابلاغ کند.»
گذر آقا نجفی محدود به پیاده راه است
علی‌رغم اینکه کارگر تأکید دارد که کمیسیون ماده پنج دستوری مبنی بر توقف احداث گذر آقا نجفی صادر نکرده است، فریدون اللهیاری، مدیر اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان اصفهان گفت: «کمیسیون ماده پنج اواخر سال 97 اعلام کرد که احداث گذر آقا نجفی تا اعلام نظر نهایی سازمان میراث فرهنگی و شورای عالی معماری شهرسازی متوقف شود.»
وی افزود: «قرار بر این است که شهرداری، طرحی معطوف به احیای بافت ارائه کند یعنی اگر گذری هم می‌خواهد آنجا ایجاد شود گذری محدود و به‌صورت پیاده راه و با رویکرد احیای بافت تاریخی تهیه کند تا بعد از نظر معاونت میراث فرهنگی کشور به شورای عالی معماری شهرسازی کشور ارسال‌شده و روی آن نظر داده شود.»
تأکید معاون میراث فرهنگی بر توقف احداث گذر
محمدحسن طالبیان، معاون میراث فرهنگی کشور نیز با بیان اینکه شورای عالی معماری شهرسازی نظر خود را در خصوص احداث گذر آقا نجفی ارائه و اعلام کرده که احداث این گذر مغایرت اساسی دارد و نباید انجام شود، تأکید کرد: «لازم است که طرحی برای دوباره اقدام آن یعنی احیای منطقه بر اساس اطلاعات تاریخی ارائه شود.»
وی تصریح کرد: «احداث گذر آقا نجفی تا هرکجا که اکنون اجرا شده باید متوقف بماند.» فریدون اللهیاری نیز ضمن تائید اینکه طرح جدید احداث گذر بر اساس احیای بافت تاریخی به سازمان میراث فرهنگی کشور ارسال‌شده و لازم است نظر معاون میراث فرهنگی کشور در خصوص این طرح ارائه شود، تصریح کرد: «ما در استان، طرح را بررسی و پیشنهادات خود را ارائه کرده‌ایم و طرح به میراث فرهنگی کشور ارسال‌شده است و باید نظر معاونت میراث فرهنگی کشور ارائه شود و سپس ما آن را ابلاغ می‌کنیم که طرح باید منطبق با این نظرات آماده شده و به شورای عالی معماری شهرسازی ارائه شود؛ ضمن اینکه نظر معاون میراث فرهنگی کشور در خصوص خیابان تماماً منفی بوده ولی نظر این معاونت در خصوص طرح احداث گذر با توجه به احیای بافت تاریخی منطقه نیز باید ارائه شود.»
تجاری‌سازی در این منطقه مخرب‌تر از تخریب‌هاست
بااین‌وجود علیرضا جعفری زند، پیشکسوت باستان‌شناسی و استادیار دانشگاه آزاد اسلامی مرودشت دلیل تخریب‌های پیاپی میراث تاریخی اصفهان را عدم تخصص‌گرایی می‌داند. وی به خبرنگار ایسنا گفت: «عدم تخصص گرایی باعث می‌شود که باستان‌شناسان در تصمیم‌گیری‌های حوزۀ میراث تاریخی و فرهنگی نادیده گرفته شوند تا مانعی در مقابل توافقاتی که در سطح بالا انجام می‌شود وجود نداشته باشد.» این باستان‌شناس با بیان اینکه اصفهان کهن مثل اصفهان امروز است و اصفهان، مثل شهرهای دیگر جابجا نشده است، تصریح کرد: «پشت مسجد شیخ لطف‌الله خانه‌های تاریخی زیادی وجود داشت که تخریب شدند ضمن اینکه لایه‌های باستانی یکی پس از دیگری روی یکدیگر قرار گرفته بودند که گودبرداری‌ها و احداث این گذر باعث تخریب این لایه‌های تاریخی شده است، اما این موضوع تنها لطمه ناشی از احداث این خیابان نیست چرا که احداث این خیابان در یک بافت تاریخی انجام می‌شود و احداث این خیابان تنها50 درصد آثار را از بین می‌برد درحالی‌که عواملی که به دنبال آن می‌آید مخرب‌تر هستند؛ به عبارتی این چراغ سبز داده می‌شود که بقیه هم شروع به
دست‌اندازی کنند و خانه‌های تاریخی را خراب کرده و تجاری‌سازی انجام شود.»
جعفری زند با تأکید بر اینکه احداث خیابان در محوطه‌های تاریخی ازجمله احداث خیابان حکیم و گذر آقا نجفی بدون مطالعه انجام‌شده و مجوزهایی که برای احداث این خیابان اخذ شده عجولانه است و از هیچ باستان‌شناسی نظرخواهی نشده است، ادامه داد: «احداث گذر یا درواقع خیابان آقا نجفی، نه‌تنها هیچ‌گونه مشکل ترافیکی را حل نمی‌کند بلکه تمام گذرهای تاریخی را از بین می‌برد چرا که اهمیت گذر تاریخی هم به دلیل خانه‌های اطرافش و هم به دلیل کوچه‌هایی است که حداقل سابقه هزارساله دارد و یکی پس از دیگری تخریب می‌شود.»
استادیار دانشگاه آزاد اسلامی مرودشت با تأکید بر اینکه توقف احداث گذر آقا نجفی حتی باوجود آزادسازی‌های بسیاری که انجام‌شده، بازهم امیدبخش است، تصریح کرد: «گودبرداری و احداث حوزه علمیه در آن منطقه با تخریب چندین متر عمق صورت گرفته است و کل لایه‌های باستان‌شناسی را از بین برده است، ضمن اینکه بسیاری از قسمت‌ها در این منطقه تخریب و به حال خود رهاشده‌اند و طبیعتاً اگر این منطقه به خیابان تبدیل شود تمام بخش‌های تخریب‌شده به مجتمع تجاری تبدیل خواهد شد و بدون هیچ تفحص و تحقیقی درباره این لایه‌های باستانی تمام آن‌ها از بین می‌رود، اما اگر در همین وضعیت موجود با اینکه تخریب‌های بسیاری صورت گرفته ولی باز هم این امید وجود دارد که زیر آن‌ها آثاری داشته باشیم.»
جعفری زند افزود: «اگر از این گذر به‌طرف انتهای ضلع جنوب شرقی میدان وارد شویم اختلاف ارتفاع میدان نسبت به محوطه پشت آن مشهود است و سطح کوچه‌ها یکسان نیستند. همین مسائل است که همیشه موردنظر باستان‌شناسان است و نشان می‌دهد این‌ها لایه‌های باستانی هستند که به‌صورت انباشت درآمده‌اند. بنابراین باوجوداینکه گودبرداری‌ها همگی با بیل مکانیکی انجام می‌شود و اگر آثاری هم باشد کاملاً نابود می‌شود و اگرچه آزادسازی این خیابان تا حد زیادی انجام‌شده ولی همین هم اگر متوقف شود برای این منطقه بسیار مفید است.»
احتمال عدم اتصال گذر آقا نجفی به بیت الحسین
در این خصوص، شناخت تفاوت بافت فرسوده و بافت تاریخی از نظر احمد منتظر، رئیس سابق اداره کل میراث فرهنگی صنایع‌دستی و گردشگری استان اصفهان ضروری است. وی گفت: «متأسفانه در بسیاری موارد، اسم بافت تاریخی را فرسوده می‌گذارند و آن را تخریب می‌کنند، درحالی‌که بافت حاشیه‌نشینی را بافت فرسوده می‌گویند که بافت‌های تحمیلی به شهر است و در حاشیه شهر و با کیفیت خیلی پایین ساخته می‌شود و قابلیت باقی ماندن را ندارد و از لحاظ ساختاری نمی‌تواند عمر زیادی داشته باشد به همین یا باید تعمیر شود و یا تخریب و به روز شود چون ارزش تاریخی هم ندارد اما عده‌ای سوءاستفاده کرده معنای بافت فرسوده را بافت تاریخی ادامه داده‌اند تا بتواند بافت تاریخی را تخریب کرده و مالکیت آن را به دست آورده‌اند.»
وی افزود: «گذر آقا نجفی توسط دکتر شیرازی با عرض هشت متر و روبه‌روی کوچه کرمانی کوچه کرمانی طراحی‌شده و تجاری‌سازی در آن ممنوع بود و فقط یک دسترسی به میدان نقش‌جهان به شمار می‌رفت، اما بعدها این گذر جابجا و عرض آن افزایش یافت! و به میدان و مسجد شیخ لطف‌الله نزدیک کردند؛ ضمن اینکه عرض آن را از هشت به 24 متر افزایش دادند و در واقع آن را به یک خیابان تبدیل کردند تا تجاری شود و منافع داشته باشد.»
منتظر با بیان اینکه ما باید اصولاً تابع بوم خود باشیم یعنی حتی در نوسازی هم تابع بوم خود کار کنیم و راه درست این است که طوری طراحی کنیم که هویت‌مان در آن باشد، تأکید کرد: «اگر این گذر هشت متری اجرا می‌شد این بافت بازآفرینی شده بود ولی وقتی هشت متر به 24 متر تبدیل می‌شود یعنی زمین‌خواری و تغییر محله و همین عوامل است که منطقه را از حالت محله تاریخی آن را درمی‌آورد.»وی با تأکید بر اینکه اگر این طرح حتی در همین مرحله نیز متوقف شود موجب حفظ بافت تاریخی خواهد شد، ادامه داد: «فعلاً طرح احیای این بافت به میراث فرهنگی کشور ارائه و در حال بررسی است و احتمال دارد اتصال گذر آقا نجفی به بیت الحسین یعنی آن قسمتی که خراب نشده، برقرار نشود اما عده‌ای هم شدیداً به دنبال تخریب آن هستند.»
جایگاه مردمی در حمایت از میراث فرهنگی خالی است
بهنام پدرام، عضو هیئت‌علمی دانشگاه هنر اصفهان، حتی به کار بردن کلمه گذر آقا نجفی را غلط می‌داند و تأکید می‌کند که با بکار بردن این کلمه، وجود این گذر تائید می‌شود و نباید آن را تائید کرد. وی با بیان اینکه احداث این گذر ناقض قوانین جهانی است، گفت: «میدان نقش‌جهان یک اثر جهانی است و حریم دارد و منطقه‌ای که در آن گذر ایجاد می‌کنند در حقیقت بافت تاریخی منطقه شرق میدان است که آن هم جزو حریم بلافصل میدان نقش‌جهان بشمار می‌رود و هرگونه اقدامی که در آن فضا صورت می‌گیرد باید کاملاً مورد تائید سازمان میراث فرهنگی کشور باشد و هم اینکه ناقض دستورالعمل‌های میراث جهانی نباشد بنابراین کاملاً مشخص است که یک خطای بزرگ صورت گرفته است و اگرچه خطایی که در چهارباغ انجام شد همچنان ادامه پیدا کرد و کسی هم نتوانست آن را اصلاح کند، اما اکنون که احداث این گذر در مرحله‌ای متوقف‌شده جای شکرش باقی است.»
وی ادامه داد: «لازم است شهرداری قبل از انجام هرگونه عملیات تخریب در مجاورت بناهای با ارزش تاریخی مشورت کرده و اتاق فکر تشکیل دهد و از چند کارشناس نظرخواهی کنند. نباید مبنا این باشد که شهرداری تخریب کند و ما به فکر بازسازی باشیم! تا چه زمانی این بازی موش و گربه ادامه پیدا می‌کند! و اگر ما فقط به فکر بازسازی موارد تخریب‌شده باشیم همچنان این قصه ادامه خواهد داشت یعنی شهرداری تخریب می‌کند و بعد طرفداران میراث فرهنگی فکر می‌کنند چگونه بازسازی کنند و این اشکال اساسی است که باید به‌صورت ریشه‌ای حل شود.»
پدرام گفت: «در اداره میراث فرهنگی افراد متخصص و باسواد و دلسوزی حضور دارند اما این نیروها از قدرت کافی برای ممانعت از تخریب بهره‌مند نیستند و متأسفانه این قدرت کافی را بودجه تعریف می‌کند یعنی هرکسی بودجه بیشتری دارد قدرت بیشتری هم دارد. نمی‌توانیم همه وظایف را به گردن میراث فرهنگی بیندازیم و بگوییم تنها میراث فرهنگی مسئول است، پس ملت مسئول میراث نیستند!؟ توان مقابلۀ مردم کجاست!؟ فرض کنیم میراث فرهنگی وجود ندارد چون بودجه هم ندارد و وقتی بودجه ندارد کاری نمی‌تواند بکند، اما آدم توانا و متخصص بسیار دارد؛ طرف دیگر، مردم هستند که اگر بخواهند حتماً می‌توانند جلوی تخریب را بگیرند.»
وی تصریح کرد: «وقتی مردم به میراث فرهنگی بها ندهند طبیعتاً شهرداری هم کار تخریب خود را انجام دهد، شهرداری هم می‌خواهد ترافیک شهر خود را سبک کند درنتیجه به هرجایی که بخواهد دست‌اندازی می‌کند. اما در این بین خواست مردمی کجاست؟ نقش علاقه‌مندان میراث فرهنگی چیست؟ این مسئله به دلیل آن است که مردم در یک بحران و شرایط بسیار سخت اقتصادی به سر می‌برند و فراغ بال ندارند و ذهنشان درگیر معاش روزانه است درنتیجه ممکن است از کنار مسئله‌ای به نام تخریب میراث فرهنگی بگذرند. امروز جایگاه مردمی در حمایت از میراث فرهنگی خالی است درحالی‌که مردم به آگاهی کامل رسیده‌اند اما الان غم نان دارند.» علی‌رغم اقدامات صورت گرفته و تخریب‌های پیاپی برای از بین بردن خانه‌ها و بافت آن‌ها، هنوز بر عدم تبدیل گذر به خیابان و حضور اتومبیل، تأکید می‌شود و این حاکی از این است که همچنان روزنه امیدی برای احیای این بافت تاریخی وجود دارد.