غفلت از ثروتی نهفته در کاشان

«صنایع‌دستی» استفاده از دست یا ابزاری ساده برای ساخت لوازم تزیینی و کاربردی با بهره‌گیری از روش‌های سنتی معنا شده که بر این اساس استادکاری در آن مهم‌ترین ملاک ارزش‌گذاری محصولات به شمار می‌آید اما هدف از ساخت و کاربردی بودن، مهم‌ترین تفاوت این اثرهای پربار فرهنگی با هنر کاردستی است. ایران از گذشته‌های دور یکی از مهم‌ترین مرکزهای محصولات موسوم به صنایع‌دستی و تولید انواع زیراندازهای سنتی، نساجی سنتی، هنرهای مرتبط با چوب و فلز، سفال و سرامیک، شیشه‌گری و هنرهای مرتبط با شیشه‌های دست‌ساز، طراحی سنتی و نگارگری بود. تولید صنایع‌دستی تا پیش از دوره انقلاب صنعتی و افزایش بهره‌وری فرایندهای تولید رواج داشت اما به‌تدریج تولیدات صنعتی جایگزین شد؛ در چنین شرایطی هنرمندان یکی پس از دیگری از صحنه فعالیت حذف شدند تا بسیاری از پیشه‌ها زنگار گرفته و تنها برخی تولیدات محدود امروزه حتی در ردیف هنر و گاه کالایی فاخر و تجملاتی قرار گیرد. این شرایط البته برای همه هنرمندان یکسان نماند و برخی رشته‌ها مانند ساخت زیورآلات سنتی، شیشه‌گری، سفال و سرامیک، زیراندازهای سنتی، چوب و مس با وجود پیشرفت‌های فناورانه جایی برای خود دست و پا کرده و امروزه به عنوان کالایی صادراتی از کشورهایی همچون امارات متحده عربی، ترکیه و حتی برخی کشورهای اروپایی سر در می‌آورند؛ چنان‌که بر اساس برخی آمارها میزان ارزآوری از این ناحیه افزون بر ۵۰۰ میلیون دلار در سال برآورد می‌شود. گرچه صنعت دست هنرمندان ایرانی همواره حرف‌های بسیاری برای گفتن داشته و نزدیک به سه درصد از تولید ناخالص داخلی را شکل می‌دهد اما همچنان نیازمند توجهی ویژه در مسیر رونق تولید است؛ چنان‌که استان اصفهان با وجود ۱۹۹ رشته، دو سوم صنایع‌دستی کشور را میزبانی می‌کند و باز ظرفیت مغفولی مانند کاشان دارد. کاشان با ظرفیت برخورداری از یک هزار و ۷۰۰ اثر تاریخی، طبیعی و بناهای ثبت ملی، ثبت جهانی و میراث فرهنگی ناملموس در ۲۰۰ کیلومتری شمال اصفهان به عنوان شهر ملی نساجی سنتی نام‌گذاری شده و هنرمندان شهرستان تاکنون موفق به دریافت ۱۲ نشان اصالت یونسکو و ۳۳ نشان ملی مرغوبیت شدند که از این شمار، ۳۲ نشان در رشته نساجی است. هنر و به‌ویژه صنایع‌دستی خطه کاشان اما به نساجی محدود نیست و هم‌اکنون ۵۲ رشته فعال در حوزه صنایع‌دستی برای حفظ اصالت و بقا با چالش‌هایی دست‌به‌گریبان بوده که در صورت ورود به‌هنگام و تمهید راهکارهای مناسب، می‌تواند منطقه را به یکی از قطب‌های جدی تولید و عرضه صنایع‌دستی در خاورمیانه و جهان تبدیل کند.

در این راستا میزگرد بررسی راهکارهای تقویت و رونق صنایع‌دستی و مشاغل مرتبط در راستای تحقق شعار سال با حضور جمعی از استادکاران و هنرمندان کاشانی به میزبانی ایرنا برگزار شد.

*سرگردانی هنرمندان صنایع‌دستی در فقدان فضای کارگاهی

ابوالفضل ذوالفقارپور، از فعالان سفال‌گری در پاسخ به پرسشی مبنی بر چالش‌ها و راهکارهای پیش‌روی صنایع‌دستی منطقه و کشور گفت: سفال‌گری و رشته‌هایی ازاین‌دست که پیش‌تر رونق داشت اما به‌تدریج از بین رفته و دوباره جان گرفته، به طور تقریبی نوپا محسوب می‌شوند و نیاز به حمایت بیشتر دارند. او افزود: همه فعالان رشته‌های صنایع‌دستی و هنرهای سنتی کارگاهی برای خود ندارند چراکه این هنرها به‌صورت نسلی و سینه‌به‌سینه انتقال نیافته و ازاین‌رو یافتن مکانی مناسب با توجه به تجهیزات موردنیاز این رشته‌ها، یکی از دغدغه‌های مهم سالانه هنرمندان است. این هنرمند کاشانی بیان کرد: فضاهای کوچک موجود به درد نمی‌خورد و باید جای بزرگی برای فعالیت داشته باشیم که این امر یکی از مشکل‌های اساسی با توجه به نوسان‌های اقتصادی کنونی محسوب می‌شود. او با اشاره به دشواری‌های خانه‌به‌دوشی هنرمندان صنایع‌دستی تشریح کرد: از جمله سفالگران بیشتر در دخمه‌هایی فرسوده مستقر هستند که امکان تردد خودرویی در محله‌ها هم برایشان فراهم نیست، درحالی‌که وسایل کارگاهی مانند کوره باید با جرثقیل و صرف هزینه گزاف به این نقاط انتقال یابد و تازه جای کافی برای دپو و فروش محصول هم ندارند و گاه درب ورود و خروج کارگاه و معابر برای رفت‌وآمد هم کفایت نمی‌کند. ذوالفقارپور تصریح کرد: اگر درآمدها کافی بود، دست‌کم می‌شد نسبت به تامین مکانی ثابت حتی در مکانی دور اقدام کرد اما از این جنبه هم در تنگنا قرار داریم؛ وگرنه می‌توانستیم با خیالی آسوده‌تر حتی نسبت به تولید فاخر، آموزش بهتر و پرورش شاگرد اقدام کنیم.

* مسیر ناهموار صنایع‌دستی از دانشگاه تا بازار

کارشناس ارشد طراحی پارچه لباس و از هنرمندان سوزن‌دوزی و زردوزی کاشان نیز اظهار داشت: تحصیلات دانشگاهی با سنت فاصله بسیار گرفته و برای نمونه آنچه در محیط‌های آموزشی ارائه می‌شود، با بافت‌ها و کارهایی که روی پارچه انجام می‌شود، تفاوت دارد. نرگس فخیمی افزود: برخی استادان حتی در زمینه معرفی پارچه و نوع بافت آن شناخت کافی ندارند که علتش را باید در حضور نیافتن در کارگاه‌های تولیدی و محیط کار واقعی جست‌وجو کرد. او بیان کرد: برگزاری کارگاه‌های آموزشی در دانشگاه‌ها با حضور هنرمندان می‌تواند به پربار شدن آموخته‌های دانشجویان کمک کند، زیرا برخی رشته‌ها مانند نساجی دنیای بزرگی را شامل می‌شود که مشاغل زیادی را در کنار خود دارد اما افکار عمومی تنها با نمود نهایی آن، یعنی پارچه آشنایی بیشتری دارد.

* احیای بافت‌های تاریخی با استقرار کارگاه‌های هنری

کارشناس صنایع‌دستی و از استادان کاشی‌کاری و سفال کاشان نیز در ادامه یادآور شد: نخستین چرخ سفال دنیا نخستین‌بار در منطقه سیلک اختراع شده و پس از گذشت افزون بر هفت هزار سال هنوز ظرف‌هایی از سیلک یافت می‌شود که از جنبه نوع و طراحی‌های روی کار فوق نوین بوده و وجود چنین پیشینه‌ای موجب افتخار منطقه و کشور است. حسین زارعی افزود: همدان، اصفهان، شهرضا و استان‌های شمالی هم از گذشته‌های دور سفال به سبک خود تولید می‌کردند اما مانند آداب‌ورسوم، صنایع‌دستی هم باید ویژه هر منطقه و متمایز از سایر نقاط باشد که بر این اساس کاشان هم سبک خود را داشته که البته هزینه سنگینی برای آن پرداخت شده است. او با اشاره به تداوم برخی هنرهای سنتی در کاشان، از جمله کاشی‌کاری و انجام لعاب با استفاده از اشنو (اشنون) که امروزه جهت بازسازی اماکن دارای ارزش تاریخی این شهرستان به کار می‌رود، بیان کرد: کاشی‌های کوکبی دور حرم امام رضا (ع) نیز کار کاشان است اما در گذشت سال‌ها به دلیل کاهش و گرانی مواد اولیه، تنگ‌نظری برخی استادکاران، فقدان توانایی راه‌اندازی کارگاه‌های تولیدی در نتیجه نبود توانایی خریداری یا اجاره مکانی مناسب و کاهش قدرت خرید مردم، شاغلان و هنرمندان این رشته‌ها با مشکلات بسیاری روبه‌رو شدند. او اظهار داشت: هم‌اکنون هزینه‌ها به‌صورت نقدی انجام می‌شود، درحالی‌که فروشندگان خرد محصول را به‌صورت امانی می‌گیرند؛ در چنین شرایطی سودجویانی سفال‌های آماده و کارخانه‌ای را از دیگر نقاط با لعاب آماده کار کرده و به عنوان صنعت مرغوب دستی به فروش می‌رسانند که باید در این زمینه کاری اساسی صورت گیرد. به گفته زارعی، کار کاشی و سفال در مجموع سنگین و هزینه‌بر بوده، درحالی‌که برخی مشاغل را با سرمایه اندکی نیز می‌توان راه‌اندازی کرد و در این شرایط مردم با رشته‌هایی ازاین‌دست چندان آشنا نبوده و حاضر به پرداخت بهای تولیدات هم نیستند. او تصریح کرد: در این شرایط فضایی از سوی میراث فرهنگی در اختیار قرار گرفته تا در کنار بحث تولید، نسبت به آموزش نیز اقدام کنیم و در این راستا تلاش داریم تا گردشگران را نیز به آنجا بکشانیم تا هم با فرایند تولید و محصول دست اول آشنا شوند و هم با دانش و خاطره خوشی نسبت به ظرفیت‌های منطقه، کاشان را ترک کنند. این کارشناس صنایع‌دستی گفت: برخلاف اصفهان، بازارچه‌های صنایع‌دستی کنونی کاشان و نقاطی مشابه فاقد جانمایی مناسب و از جمله کاستی‌های بارزی به شمار می‌رود که جای خالی آن در شهرستان و نزدیکی اماکن تاریخی و گردشگری احساس می‌شود.

* فعال بودن 52 رشته صنایع دستی در کاشان

مسئول حوزه صنایع‌دستی اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری شهرستان کاشان نیز اظهار داشت: هم‌اکنون افزون بر ۳۰۰ رشته صنایع‌دستی در کشور داریم که ۵۲ رشته در کاشان فعال بوده و هدف‌گذاری میراث فرهنگی احیا و حفظ هنرهای سنتی و صنایع‌دستی بومی منطقه است. محمد بینوا افزود: برخی رشته‌های صنایع‌دستی تنها در حد این هستند که حفظ شوند اما دیگر کارآیی ندارند و نمی‌توان در زندگی روزمره از آن‌ها استفاده کرد اما در برخی رشته‌ها مانند رودوزی‌های سنتی، چرم و رشته‌هایی که بیشتر خانم‌ها در آن‌ها کار می‌کنند، فراوانی افراد شاغل بیش از ۱۰۰ نفر است. مسئول حوزه صنایع‌دستی اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری شهرستان کاشان بیان کرد: در رشته‌های فراموش شده‌ای مانند زمردگری چلنگری و ساخت کوبه درب‌ها با توجه به اینکه امروز استقبالی از احیای خانه‌های تاریخی وجود دارد، یکی دو کارگاه در حال راه‌اندازی داریم. او تصریح کرد: در زمینه احیا و آموزش ابتدا باید به بازار نگاه کنیم، زیرا اگر دانشجو یا هنرجویی نتواند پس از سپری کردن دوره‌های آموزشی و مهارت‌افزایی درآمدی به دست آورد، در عمل ستم کردیم؛ پس در شرایطی محدوده مسئولیت میراث فرهنگی تا آنجاست که برخی از این رشته‌ها را احیا کند، اما آموزش همگانی آن‌ها به درد نمی‌خورد. بینوا اضافه کرد: سال ۷۷ مرکز هنرهای سنتی کاشان با هدف حفظ و احیای هنرهای سنتی منطقه که بخش نخست آن کارگاه صنایع‌دستی نساجی بود، راه‌اندازی شد که به لطف خدا پیامدهای آن را می‌بینیم و سال ۹۷ با وجود رقیب‌هایی مانند یزد، اصفهان و خراسان، کاشان به عنوان شهر ملی نساجی برگزیده شد. بینوا همچنین گفت: تسهیلاتی نیز با عنوان مشاغل خانگی از جمله برای افراد آموزش‌دیده در جریان این دوره‌ها وجود دارد که سال ۹۷ تا سقف ۱۰۰ میلیون ریال به ازای راه‌اندازی یک کار خانگی کوچک پرداخت شد.