تاریخچه بنای شهرداری اصفهان

به گزارش ایمنا، بنای شهرداری مرکزی اصفهان؛ با نام کاخ شهرداری در سال 1318 هجری شمسی در دوران شهردار غلامرضا الهامی پی‏‌ریزی شد. با تعویقی که به ‌ واسطه بروز پاره‌‏ای مشکلات در این امر ایجاد شد، کار ساخت آن به ‌ طورجدی در سال 1323 هجری شمسی و در زمان شهردار مجتبی دولت‏‌آبادی آغاز و در سال 1325 هجری شمسی در زمان ابراهیم غفاری با پیمانکاری کریمیان و نظارت مهندس عبدالحسین ملک ‌ التجار خاتمه یافت. هدی خردمند در مقاله‌ای با عنوان «تاریخچه بنای شهرداری اصفهان» مروری داشته است بر دلیل و نحوه ساخت این بنا. طی جستاری که آن را در ادامه می‌خوانید؛ این کارشناس فنی مرمت آثار تاریخی همچنین وجه تسمیه و مشخصات این سازه را مورد بررسی قرار داده است. این مقاله پیش‌تر در سومین شماره نشریه الکترونیک «شهرگاه» منتشر شده است. شهرگاه مجله‌ای تخصصی در حوزه مدیریت شهری‌ست.

عصر پهلوی اول، درپی استفاده بهتر از شهرهای مهم ازجمله اصفهان بودند. رضاشاه بعد از دیداری که از آثار و ابنیه تاریخی این شهر داشت، به عمارت چهلستون وارد شد. این سفر باعث شد تا او به اقداماتی در این استان مصمم شود. طرح تشکیل انجمن آثار ملی در ایران در 1302 شمسی به مجلس فرستاده شد. در 1311 با حضور ایران شناسان و باستان شناسان خارجی چون پروفسور آرتور پوپ و آندره گدار به اهمیت حفظ و نگهداری این آثار تأکید و تعمیر آثار تاریخی اصفهان از 1311 رسماً آغاز شد و میدان نقش ‌ جهان و مسجد امام نخستین بناهایی بودند که مورد مرمت و بازسازی قرار گرفتند.

سرپرستی آثار تاریخی اصفهان از سوی دولت به سید محمدتقی مصطفوی، احمد مهران، نصرت ‌ الله مشکاتی، مجدزاده صهبا، مهندس حسین روابند، مهندس علی ‌ اصغر بنائی، احمدعلی بشارت و دکتر لطف ‌ الله هنرفر سپرده شد و از سوی دیگر نیز سعی شد تا توجه اروپاییان علاقه ‌ مند به این آثار جلب شود. دولت جدید به توصیه نخبگان و اهل فن توجه به میراث فرهنگی گذشته را دنبال می ‌ کرد. در این زمان عمارت چهلستون بین ادارات مختلف دست ‌ به ‌ دست می ‌ گشت تا این ‌ که سرانجام تمامی بناهای تاریخی اصفهان به اداره معارف واگذار شد و همه ادارات دولتی، بناهای تاریخی را تخلیه کرده و اقدام به ساخت ساختمان ‌ های جدید کردند. در این مقاله سعی بر این است که با توجه به اسناد و منابع موجود به بررسی بنای کاخ شهرداری اصفهان از دوره پهلوی اول پرداخته شود.

تاریخچه ساختمان شهرداری اصفهان

در عصر پهلوی اول، تک بناهایی در شهر اصفهان و دیگر شهرهای ایران ساخته شد که هرکدام بار مثبتی همراه داشت. معماری ملی ‌ گرا با گرایش به معماری مدرن غرب و شعار نوگرایی تغییرات زیادی را ایجاد کرد. کارخانه ‌ ها و ادارات جدید در اصفهان ایجاد شد؛ برخی از آن ‌ ها در بناهای تاریخی برجای ‌ مانده از گذشته و برخی دیگر در ساختمان ‌ های جدید مستقر شدند. چنانکه در اسناد آمده است باغ چهلستون و عمارت آن مانند بسیاری دیگر از بناهای تاریخی اصفهان در اختیار تیپ مستقل اصفهان بوده است.

در این زمان بخشی از عمارت تیموری که در مجاورت باغ چهلستون قرار داشت محل اداره بلدیه اصفهان بود. در سال 1310 شمسی تیپ مستقل اصفهان خواستار عمارت تیموری شد. بلدیه اصفهان هم در ازای واگذاری عمارت تیموری، باغ و عمارت چهلستون را مطالبه کرد. در 21 تیرماه 1310 در این زمینه کمیسیونی با حضور نایب محمدحسین ‌ خان وثوق، دژبان ساخلو (پادگان) اصفهان و میرزا محمدعلی ‌ خان ایروانی از طرف اداره بلدیه اصفهان تشکیل شد. بر اساس صورت‌جلسه تنظیم ‌ شده که در همان تاریخ به امضای دژبان نظامی ساخلوی اصفهان و متصدی کتابخانه بلدیه رسید، باغ و عمارت چهلستون به بلدیه اصفهان واگذار شد.

در همان سال نشریه «فرج بعد از شدت» توسط انجمن بلدیه اصفهان با مدیریت نورالدین مجلسی انتشار یافت. بلدیه اصفهان در سال 1310 موظف شد در راه حفاظت بهتر از کاخ و باغ آن اقداماتی انجام دهد. مدتی بعد از سوی حکمران اصفهان به وزارت داخله پیشنهاد ‌ شد که عمارت چهلستون به موزه بلدیه تبدیل و آثار و اشیاء ارزشمند مربوط به شهر اصفهان را در این موزه نگهداری کنند. با تصویب این پیشنهاد در وزارت داخله مقرر شد که موزه بلدیه زیر نظر آندره گدار فرانسوی ایجاد شود.

عملاً تا سال 1315 شمسی هیچ قدمی در این راه از سوی بلدیه برای ایجاد موزه برداشته نشد. در شهریورماه 1315 مبلغ ده هزار ریال برای تعمیر کاخ در نظر گرفته شد و بلدیه در آذرماه همان سال تحت نظر مشکاتی نماینده اداره عتیقات تعمیرات چهلستون را آغاز کرد. در این تعمیرات علاوه بر مرمت ازاره ‌ های سنگی اطراف دیوارها و پل ‌ های سنگی اطراف عمارت، آبروهای بام ‌ ها را نیز مرمت و آجرفرش و بندکشی کردند. همچنین درهای چوبی بنا نیز مرمت شد.

در این سال ‌ ها کتابخانه بلدیه در کاخ عالی ‌ قاپو مستقر بود و قرار شد کاخ عالی ‌ قاپو و چهلستون هردو به اداره معارف تحویل داده شوند. باآنکه بخش ‌ های زیادی از کاخ چهلستون توسط بلدیه مرمت شد اما هنوز اقدامات کافی برای ایجاد موزه ‌ ای که سال ‌ ها قبل به تصویب رسیده بود، انجام‌نشده بود. درنهایت در سال 1316 شمسی کاخ عالی ‌ قاپو و چهلستون از سوی بلدیه تحویل اداره معارف شد. پس‌ازاین تغییر و تحولات، صهبا به سمت نماینده باستان ‌ شناسی اداره معارف مشغول تعمیرات شد و البته پیشتر در سال 1314 هجری شمسی فرهنگستان زبان، واژه بلدیه را رسماً به شهرداری تغییر داده بود.

بعد از تحویل عمارت چهلستون، شهرداری اصفهان به باغ بزرگی به نام باغ ستاره (مدرسه ستاره صبح) انتقال پیدا کرد. این باغ محل مدرسه میسیونرهای فرانسوی در خیابان چهارباغ عباسی بود که با شماره ثبت 24438 به ‌ عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. پس‌ازآن شهرداری به طبقه دوم ساختمان متعلق به امین ‌ الشریعه اشراقی واقع در میدان مجسمه (انقلاب فعلی) که بعدها تبدیل به هتل شد و در حال حاضر مجتمع تجاری انقلاب بر روی آن بنا گردید، منتقل شد.

سال 1318، کار ساخت بنای شهرداری آغاز شد. بنا با الهام از معماری آلمان به ‌ واسطه‏ گسترش روابط سیاسی ایران و آلمان و تأثیرپذیری از آن کشور توسط یک مهندس، اهل شوروی به نام گنجسیان طراحی شد. در دوره پهلوی اول، حضور مستشاران، باعث سیری از تحولات و گونه ‌ ای از ملی ‌ گرایی معماری بر اساس الگوهای معماری مدرن غرب با حفظ برخی تزئینات به ‌ صورت محدود مربوط به دوره پیش از اسلام در نمای ساختمان ‌ ها شد که به ‌ موجب این ملی ‌ گرایی به تبعیت کاربرد مصالح بر اساس ویژگی ‌ های معماری مدرن باب شد که نمونه بارز آن را می ‌ توان در بانک ملی مرکزی اثر محسن فروغی مشاهده کرد.

با شروع جنگ جهانی دوم در 9 شهریور 1318، ایران بی ‌ طرفی خود را اعلام کرد، اما به دلیل گستردگی مرز ایران با اتحاد جماهیر شوروی و درگیری شوروی با آلمان این بی ‌ طرفی ناپایدار بود. ارتش متفقین به بهانه حضور کارشناسان آلمانی در ایران این کشور را اشغال کرد. در آن سال ‌ ها کار ساخت بنای شهرداری نیز به تعویق افتاد تا اینکه سرانجام با پیمانکاری آقای کریمیان و نظارت مهندس ملک ‌ التجار کار ساخت و ساز بنا در سال 1325 پایان یافت. ابتدا به ‌ عنوان قرائت ‌ خانه و کتابخانه از ساختمان مذکور استفاده می ‌ شد و درب ورودی بنا نیز درب پشتی عمارت واقع در خیابان سپه بود. در آن زمان رئیس کتابخانه، شاعر و روزنامه‌نگار، مرحوم محمدعلی مکرم حبیب ‌ آبادی بود.

تاریخچه وجه ‌ تسمیه بنا

بنای شهرداری مرکزی اصفهان (بانام کاخ شهرداری) در سال 1318 هجری شمسی (در زمان پهلوی اول) در دوران شهردار غلامرضا الهامی پی‏‌ریزی شد. با تعویقی که به ‌ واسطه بروز پاره‌‏ای مشکلات در این امر ایجاد شد، کار ساخت آن به ‌ طورجدی در سال 1323 هجری شمسی و در زمان شهردار مجتبی دولت‏‌آبادی آغاز و در سال 1325 هجری شمسی در زمان آقای ابراهیم غفاری با پیمانکاری آقای کریمیان و نظارت مهندس عبدالحسین ملک ‌ التجار خاتمه یافت.

مهندس ملک‌التجار؛ کارنامه‌ای درخشان

عبدالحسین ملک‌التجار؛ متولد 1309 نخستین مهندس راه و ساختمان اصفهان در 1330 از دانشگاه فنی تهران فارغ‌التحصیل شد و در طول حدود نیم‌قرن بیش از 100 ‍‍‍‍ پروژه بزرگ را اجرا کرد که هرکدام، پروژه‌هایی نمونه و ماندگارند. نخستین پروژه مهم او در اصفهان اجرای ساخت بنای شهرداری اصفهان (1330 تا 1331) بود. نقشه این سازه از یک معمار روس به نام گنجسیان بود و مهندس ملک آن را اجرا کرد. پروژه‌های مختلف راه‌سازی ازجمله پروژه گردنه رخ (اصفهان به شهرکرد) را او خود نقشه‌برداری، طراحی و اجرا کرد. اجرای این پروژه با شکافتن کوه و دشواریهای فراوانی همراه بود که با فناوری آن زمان کاری بس سترگ به شمار میرفت. پل «کره بست» در مسیر لردگان را او در 1335 طراحی و اجرا کرد. اجرای ساختمان هتل عباسی که نقشه آن از ماکسیم سیرو بود، یکی دیگر از پروژه‌های ماندگار ملک به شمار میرود. همچنین اجرای پروژه‌های متعدد از ساختمان‌های دانشکده‌های متعدد دانشگاه اصفهان (به‌جز دانشکده پزشکی) تا خیابان‌کشیهایی چون بزرگمهر و رباط، پروژه مجتمع پارک، ساخت تصفیه‌خانه‌های فاضلاب جنوب و شمال اصفهان، بیمارستان‌های فیض و امین و نیز ساختمان مرکزی اتاق بازرگانی اصفهان از پروژه‌هایی است که او محاسبه و اجرا کرده است. ملک که سال‌های پرزحمت و پرکار را سپری کرده بود، درپی انقلاب برای معالجات از ایران سفر کرد و حدود 11 سال در خارج از کشور رحل اقامت گزید. او که پس از 11 سال دوری دیگربار به اصفهان بازگشته بیتردید از چهره‌های برجسته مهندسی ساختمان ایران است.

مشخصات بنا

این بنا با الهام از معماری آلمان ‌ ها (در دوران هیتلر) به ‌ واسطه‏ گسترش روابط سیاسی ایران و آلمان و تأثیرپذیری از آن کشور در دوطبقه طراحی شد. کاخ شهرداری با خیابان‏‌های اطراف خود ـسپه و چهارباغ عباسی- حدود پنج متر فاصله گرفته است و محدود زمین توسط پیاده‌‏روی سنگی از خیابان جدا می‌‏شود. ساختمان روی صفه ‌ ای که حدود یک متر از سطح زمین بالاتر است قرار دارد. پلان آن به شکل (یو) طراحی‌شده است در قسمت شمالی، پارکینگ با رفیوژ فضای سبز در انتهای ساختمان تعبیه ‏شده و دسترسی به آن از طریق خیابان سپه صورت می‌‏پذیرد.

حیاط مرکزی این بنا با فضای سبز و آب‏نمای داخلی آن علاوه بر ایجاد دید و منظر زیبا باعث تلطیف هوا و نور داخل می‌شود. کاربری‏‌های متفاوت در دوطبقه‏ ساختمان تعبیه‏‌شده و ارتباط دو طبقه‏ به ‌ وسیله دستگاه پله عریضی که در سرسرای ورودی قرارگرفته میسر می‏‌شود، در وضعیت کنونی بخشی به‏‌عنوان روابط عمومی در طبقه‏ سوم ضلع شرقی و بخش دیگری به ‏عنوان پارکینگ در شرق زیرزمین الحاق‏ شده که قسمتی از آن به‏ صورت نمایشگاه درآمده است.

ویژگی این اثر در نمای بنا، کاربرد مصالح و سازه ‌ های نوین و تزئینات است. این بنا درمجموع دارای کالبدی افقی و کشیده بوده و پوسته‏ رواق مانند جلوی ورودی با ستون‏‌های قطور و رفیع خود استواری، عظمت و استحکام خاصی به آن بخشیده است. پنجره‏‌های بلند و باریک با قاب سنگی اطراف خود کشیدگی ساختمان را تحت تأثیر قرار می‌‏دهند. نما از سنگ سفید پوشیده ‏است که از بالای ازاره سنگی تیره‌‏رنگی که سطح تراز همکف را مشخص می‏‌کند شروع‏ شده و تا بام ادامه می‏‌یابد.

ساختمان‏ با بهترین نوع مصالح زمان ساخت بناشده است. برای ساختن دیوارها از آهک و ماسه‏ شوسه استفاده ‌ شده‏ و کف‏پوش‏‌ها سنگی است. اتاق‏‌ها دارای سقف دوپوش هستند و در زیر طاق‏‌ها از چوب و روی آن‌ها از بتن مسلح استفاده ‏شده‏ که مانع ایجاد صدا و انتقال صوت در طبقات می‌‏شود. با توجه به سبک معماری این بنا، در آن تزئینات قابل‏ توجهی به چشم نمی‌‏خورد. بنابر شواهد موجود، در سرسرای ورودی مقابل ایستگاه پله، پنل گچی پیش ‌ ساخته و باکس نور مخفی حاشیه در سقف به ‌ کاررفته است ونیز در دو دهه قبل در پاگرد دستگاه پله ارتباطی، دیوار با تابلوی فرسک سفالی پوشیده شده است که اصالت بنا را مخدوش می ‌ سازد.

منابع:

اسناد سازمان اسناد و کتابخانه ملی

اسناد سازمان میراث فرهنگی

موزه آموزش‌وپرورش استان اصفهان

روزنامه اخگر

روزنامه صبح امید

مختاری اصفهانی، رضا. اسنادی از انجمن ‌ های بلدی، تجار و اصناف (1300 تا 1320 هجری شمسی)، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1380

ناقور، سال اول 1326 ق

انجمن مقدس ملی اصفهان (سال اول و دوم 1325 و 1326 ق)

رجایی، عبدالمهدی. فصلنامه مطالعات تاریخی سال دوم شماره 6