از اجرای «تعزیه» تا «چهل منبر»
کاشانی‌ها در ایام محرم و صفر با آیینهای مختلف سنتی و مذهبی ارادت خود را به اهل بیت (ع) ابراز می دارند که از جمله این آیین ها، اجرای تعزیه و چهل منبر است.
به گزارش مهر، محرم که از راه می‌رسد کوچه خیابان‌های شهرمان سیاه پوش و تمامی شهرهای کشور از نوای عزاداری برای سید و سالار شهیدان پر می‌شود؛ کاشان به عنوان دارالمومنین ایران و مهد تمدن و فرهنگ هنر فاخر ایرانی همه ساله در این ایام حتی پیش از آن حال و هوایی عجیب به خود می‌گیرد و رنگ و بویی عاشورا در کوچه پس کوچه‌های این شهر و دیار خودنمایی می‌کند و هر فرد و گروهی به هر طریقی ابراز ارادت خود را به سرور و سالار شهیدان نشان می‌دهد.
یک کارشناس کاشان شناسی بااشاره به برگزاری مراسم و برنامه‌های مختلف در شهرستان کاشان به مناسبت ایام ماه محرم و صفر اظهار داشت: تعزیه و تعزیه خوانی یکی از مراسم‌هایی است که در ایام محرم و صفر در کاشان برگزار می‌شود در حالی که معنای لغوی تعزیه با معنای اصطلاحی آن تفاوت دارد.
علی اصغر شاطری ضمن اشاره به معنوی لغوی و اصطلاحی تعزیه افزود: تعزیه در لغت به معنی سوگواری و عزاداری است و یا به مجلسی گویند که به یادبود فوت شده‌ای برگزار می‌شود اما در اصطلاح به نوعی از نمایش مذهبی گویند که زنده کننده واقعه تاریخی و ماندگاری در تاریخ اسلام و تشیع است که وقایع غدیر خم، واقعه کربلا، قیام مختار، شهید اردهال و غیره از این گروه است.
وی سید مصطفی کاشانی معروف به «میر عزا» و فرزند او سید کاظم کاشانی معروف به «میر غم» را از مشهورترین تعزیه خوانان کاشانی دانست و ابراز داشت: دارالمومنین کاشان به دلیل وجود ادیبان و صاحبان ذوق و هنر همواره یکی از پایگاه‌های مهم تعزیه و تعزیه خوانی بوده است به نحوی که تعزیه وام دار این دیار کهن است.
استقبال تعزیه خوانان کاشانی در دیگر شهرهای کشور
این کاشان شناس با بیان اینکه تعزیه خوان‌های کاشانی به واسطه حُسن صورت و آواز خوشی که داشتند در سایر شهرها هم مورد توجه بودند، گفت: از مهمترین مناطق پیرامونی منطقه فرهنگی کاشان بزرگ که تعزیه خوانی در آنجا هنوز رونق دارد می‌توان به اسحاق آباد، متین آباد، شجاع آباد، نوش آباد، نشلج و غیره اشاره کرد.
وی از ثبت میدان ولی سلطان کاشان در فهرست آثار ملی خبر داد و اظهار داشت: این میدان در دوره قاجاریه از مراکز مهم برگزاری تعزیه خوانی در ایام ماه محرم بوده است و تعزیه خوانان بزرگ کاشان در این محل نقش آفرینی می‌کردند به نحوی که در میانه این میدان سکویی برای برپایی تعزیه و غرفه‌هایی برای نشستن حضار وجود دارد.
شاطری ضمن اشاره به اجرای چاووش خوانی محرم در منطقه کاشان افزود: چاووشی حرفه‌ای بود که نیازمند حرف معنوی، صدا و نفس گرم است چراکه قدرت چاووش بر بدیهه گویی، خوش لحنی، شناسایی موقعیت‌ها، شخصیت‌ها و توصیف زائران و عاشقان زیارت استوار است.
چاووش خوان باید دلی پاک داشته باشد
وی موچگی، روخوانی چاووشی، از بر خواندن آن و هم آوایی چاووشان پیشکسوت را از مراحل چاووشی دانست و ابراز داشت: چاووش خوان اگر سید باشد شالی سبز بر گردن می‌آویزد وگرنه شالی سیاه رنگ حمایل سینه خود می‌کند و اگر برای بدرقه و پیشواز نیز باشد عَلَمی سبز بر دوش می‌گیرد و اگر برای اعلام ماه عزا باشد پرچمی سیاه بر دوش می‌گیرد و اشعاری با سبک و روشی خاص می‌خواند.
در آئین چاووش خوانی در دو دهه مانده به ماه محرم پیرمردی محاسن سفید معروف به چاووش خوان پرچم عزای حضرت سیدالشهدا (ع) را بر دوش گرفته و از بازار پا نخل تا انتهای بازار مسگرها چاووش خوانی می‌کرد
این کاشان شناس با بیان اینکه کسی که چاووش خوانی می‌کند باید دلی پاک داشته باشد، گفت: با این شرایط صدای دلنشین و آواز خوش چاووش خوان در دیگران اثر می‌گذارد و بدن‌ها به لرزه در می‌افتد و اشک‌ها نیز از دیدگان جاری می‌شود.
وی با بیان اینکه کاشانی‌ها با چاووش خوانی به استقبال ماه عزای اباعبدالله الحسین (ع) می‌روند، اظهار داشت: قدمت تاریخی چاووش خوانی در فرهنگ عزاداری کاشان به دوره صفویه و شاید به دوره‌های پیشین آن بر می‌گردد به نحوی که در دو دهه مانده به محرم پیرمردی محاسن سفید معروف به چاووش خوان پرچم عزای حضرت سیدالشهدا (ع) را بر دوش گرفته و از بازار پا نخل تا انتهای بازار مسگرها چاووش خوانی می‌کرد.
«نخل» نماد عزای کاشان
شاطری با بیان اینکه در طول مسیر بازار چاووش خوان در مکان‌های مشخصی می‌ایستاد، افزود: مرحوم عزیزالله فراهی شاعر و مداح اهل بیت از چاووش خوانان چند دهه قبل کاشان که جلسه‌ای نیز بدین نام تأسیس و همچنین کتابی بنام «چاووش عزا» منتشر کرد و مرحوم حاج محمد فتاحی مشهور به «مسلم» نیز از چاووش خوان‌های کاشانی هستند که بیش از هشتاد سال در این راه خدمت می‌کردند.
وی «نخل» را یکی از نمادهای عزا در کاشان دانست و ابراز داشت: «نخل» تابوت واره، اتاقکی چوبی و سنگین است که سمبل و نشانه تشییع جنازه حضرت سید الشهدا (ع) و با عظمت ترین شعار در روز عاشورا است و برای عزاداری در محرم می‌بندند و می‌آرایند.
این کاشان شناس با بیان اینکه «نخل بستن»، «نخل جامه کردن»، «نخل آرایی»، «نخل تکاندن»، «نخل کرس کردن» و «نخل گردانی» با مراسم‌های ویژه و خاصی برگزار می‌شود، گفت: نخل سرپره، نخل کلهر، نخل درب فین، نخل درب باغ «قبرستان» و نخل بابا شرف از جمله نخل‌های معروف کاشان هستند.
حرکت از مرکز هیئت به سمت مجالس عزا با اجرای مراسم «دوره» در کاشان
وی با بیان اینکه در هنگام حرکت نخل بر روی عزاداران افرادی با ارزش ترین و خوشبوترین گلاب کاشان و برخی نیز «کاه» بر سر عزاداران می‌ریزند، اظهار داشت: در فرهنگ عزاداری سنتی منطقه فرهنگی کاشان نخل برداری روز عاشورا در ابوزید آباد و نخل برداری نخل‌های قمصر مشهوریت بیشتری دارند.
این کاشان شناس ضمن اشاره به اجرای مراسم «دوره» در شهرستان کاشان افزود: دوره، حرکت دسته یا هیئت عزادار در شب یا روز معینی از ماه محرم از مرکز هیئت به سوی مجالس روضه خوانی و برپایی ذکر مصیبت آل الله و سینه زنی در آن مجالس و بازگشت به مرکز هیئت است به نحوی که در چندین دهه قبل این مراسم پر شورتر و با رونق بیشتری از شب اول ماه محرم تا شب شانزدهم برگزار می‌شد.
رنگ و بوی خاص محرم و صفر در کاشان
کاشان با اجرای مراسمات مختلف رنگ و بویی دیگر در ایام محرم و صفر دارد و کاشانی‌ها با این مراسمات ابراز ارادت خود را به اهل بیت عصمت و طهارت (ع) نشان می‌دهند به نحوی که هر مراسم در روز و زمانی خاص اجرا می‌شود و برخی از این آئین‌ها می‌تواند نمادی از کاشان محسوب شود.
یک استاد دانشگاه کاشان با بیان اینکه یکی از مهمترین آئین هایی که با شکوه خاصی انجام می‌شود آئین‌های مربوط به واقعه عاشورا است، اظهار داشت: این آئین‌ها خیل عظیمی از مشتاقان را از سراسر کشور به منطقه فرهنگی کاشان گسیل می‌دارد و در سال‌های اخیر نیز برنامه‌های جدیدی به آنها اضافه شده است.
اجرای برنامه «سقاخوانی» در کاشان از عید سعید غدیر تا اواخر ماه محرم
محمد مشهدی ضمن اشاره به آئین‌های اجرا شده افزود: سقایی، دسته برداری، پنجه برداری، جریده برداری، کتل، توغ برداری، تعزیه خوانی، کشته برداری، انواع نذورات از جمله نان عباس علی، تهیه آش حلیم، تدارک کاروان در روزهای دوم و هشتم محرم، خیمه سوزی و خیل عرب در یازدهم و دفن شهدا در دوازدهم محرم از جمله این آئین‌ها است.
وی ضمن اشاره به اجرای برنامه سقاخوانی ابراز داشت: در این مراسم که هرساله از عید سعید غدیر تا آخر محرم به‌صورت شبانه برپا می‌شود، چهار گروه از عزاداران با فرمی خاص مقابل یکدیگر نشسته و اشعاری پر محتوا را با نواهایی برگرفته از موسیقی سنتی هم‌نوایی می‌کنند.
این استاد دانشگاه کاشان سقایی را با وقارترین آئین‌های عزاداری محرم دانست و گفت: این آئین در شهرهای مختلف ایران رواج دارد و هیئات مختلف سقایی در شهرهای همدان، کاشان، تهران، تبریز، قم، یزد، اراک، کرمان، آران و بیدگل، نوش آباد، نیاسر و حتی شهرهای عتبات عالیات در عراق به شکلی با شکوه برگزار می‌کنند.
«خیمه کوبی» باشکوه‌ترین آئین عزاداری عاشورا در کاشان
وی «ورود کاروان» را از دیگر برنامه‌های محرم دانست و اظهار داشت: این مراسم در روز دوم محرم اجرا می‌شود و شبیه کاروان امام حسین (ع) و یاران باوفای او هنگام ورودشان به دشت نینوا در روز دوم محرم سال ۶۱ هجری قمری است.
مشهدی «خیمه کوبی» را از دیگر آئین‌های محرم دانست و افزود: این مراسم که یکی از باشکوه‌ترین آئین‌های عزاداری عاشورا است، در روز هشتم محرم اجرا می‌شود و در این روز به‌مناسبت روزی که امام حسین (ع) خیمه‌گاه کربلا را برپا کرده است از جمله فرشتگان، جنیان و غیره همراه حدود ۱۰ گروه از سازهای ضربی و بادی نقاط مختلف ایران در دسته‌های ۱۰ نفری نمایش عظیمی برپا می‌کنند.
وی با بیان اینکه برای این آئین حدود سه ماه تدارکات انجام می‌شود، ابراز داشت: آرشیو لباس و ادوات جنگی کامل که در آن یک هزار نفر لباس رزم پوشیده و مسلح می‌شوند و حدود ۱۰۰ اسب و شتر در آن شرکت داده می‌شود و در اصل توسعه مراسم سنتی خیمه کوبی محسوب می‌شود.
صبح روز عاشورا، دسته‌های عزاداری با شبیه کشته‌های مطهر سپاه سالار شهیدان به‌شیوه سینه‌زنی، زنجیرزنی و یا به هر دو شیوه عزاداری می‌کنند و به‌صورتی بسیار منظم و باشکوه از مسیرهای معین هرساله به‌سمت امامزاده محمد (ع) حرکت می‌کنند
نوید آغاز ماه محرم با آئین «نقاره زنی»
این استاد دانشگاه کاشان نقاره زنی را از آئین‌های روز عاشورا دانست و گفت: در بامداد دهم محرم، نقاره‌زنی بر بالای گنبد حسینیه داخل روستاها آغاز می‌شود به نحوی که این مراسم آغاز آئین‌های روز عاشورا را خبر می‌دهد و مردم را برای برپایی مراسم مختلف این روز نوید می‌دهد.
مشهدی دسته برداری را از دیگر آئین‌های روز عاشورا در منطقه فرهنگی کاشان دانست و اظهار داشت: صبح روز عاشورا، دسته‌های عزاداری با شبیه کشته‌های مطهر سپاه سالار شهیدان به‌شیوه سینه‌زنی، زنجیرزنی و یا به هر دو شیوه عزاداری می‌کنند و به‌صورتی بسیار منظم و باشکوه از مسیرهای معین هرساله به‌سمت امامزاده محمد (ع) حرکت می‌کنند.
وی ضمن اشاره به جزئیات آئین کتل افزود: کتل نذری است که بر اساس آن کودکی را که در این سال به دنیا آمده است بر روی قاطری تزئین شده می‌نشانند و آن را با آداب خاصی همراه دسته عزادار محله حرکت می‌دهند و کتل‌ها با مداح و همراهانی به دنبال دسته عزادار به راه می‌افتد.
«کتل» باشکوه‌ترین آئین عاشورایی در کاشان
این استاد دانشگاه کاشان کتل را از باشکوه‌ترین آئین‌های عاشورایی دانست و ابراز داشت: کتل در منابع به معنای اسب تزئین شده آمده است و بر همین اساس باید گفت که کتل عبارت است از اسبی که بر آن کودکی را می‌نشانند و در جلو هیأت عزادار حرکت می‌دهند و پس از پایان مراسم نیز صاحبان کتل نذر غذا به جا می‌آورند و مردم را برای خوردن ناهار عاشورا به منزل دعوت می‌کنند
وی با اشاره به آئین «توغ برداری» در روز عاشورا گفت: بعضی از دسته‌های عزادار، توغ‌های تاریخی و قدیمی را با رسم خاص برداشته و بر پیشانی دسته به حرکت درمی‌آورند به نحوی که قرن‌ها است از آئین‌های رایج و مهم عزاداری شیعیان در ایران است.
مشهدی با بیان اینکه درباره این شیوه حمل اعتقادات خاصی وجود دارد، اظهار داشت: برخی می‌گویند که توغ نماد علم حضرت ابوالفضل (ع) علمدار کربلا است و چون پس از شهادت ایشان دیگر سپاه امام حسین (ع) پرچم دار نداشت باید توغ خمیده و یا افتاده حمل شود و برخی دیگر در توجیه حرکت خمیده آن را نماد حضرت زینب خواهر امام حسین (ع) ی‌دانند.
ادای نذر در محرم با مراسم «پنجره برداری»
وی ضمن اشاره به مراسم «پنجه برداری» افزود: یکی دیگر از مراسم محرم پنجه برداری است و کسانی که نذر پنجه دارند چوب صلیب شکلی که در رأس آن علامت پنجه باز و در نزد اهالی رمز پنج تن آل عبا است با پارچه‌های مختلف تزئین کرده و در قسمت سینه آن آیینهای نصب می‌کنند و در ایام محرم به حسینیه‌ها آورده و در کناری قرار می‌دهند.
این استاد دانشگاه کاشان ضمن اشاره به مراسم «خیل عرب» ابراز داشت: این مراسم که در روز یازدهم محرم همراه با تعزیه‌خوانی سواره و خیمه‌سوزی انجام می‌شود، شبیه حرکت قوم بنی‌اسد است که در سال ۶۱ هجری قمری اجساد بر زمین‌مانده امام حسین (ع) و اصحاب باوفایش را جمع‌آوری و تدفین کردند و از باشکوه‌ترین آئین‌ها است و ده‌ها هزار بازدیدکننده دارد و در فهرست میراث معنوی نیز به ثبت رسیده است.
مشهدی «خاکسپاری» و «نذورات» را از دیگر آئین‌های ماه محرم در منطقه فرهنگی کاشان دانست و گفت: تنوع انواع آئین‌های محرم و پایبندی به سنت‌ها و وجود برخی آئین‌های ویژه سنگینی و وقار آئین سقایی، تنوع نمادهای عزاداری، وجود عناصر زیباشناختی و هنری، مشارکت همگانی و استقبال چند صد هزار نفری از این مراسم که دربردارنده بخش عظیمی از میراث معنوی ایرانی است از جمله ویژگی‌های منحصر به فرد آئین‌های عزاداری محرم منطقه فرهنگی کاشان است.
وجود آداب و رسوم متعدد در منطقه فرهنگی کاشان نشان دهنده سلایق و اعتقادات استوار و محکم مردم این خطه به اهل بیت عصمت و طهارت (ع) به ویژه حضرت سید الشهدا (ع) است و به واسطه این آداب و مراسم وقایع کربلا نسل به نسل و سینه به سینه منتقل شده است.
ابراز ارادت کاشانی‌ها به اهل بیت از اواخر قرن اول هجری
یک کارشناس میراث فرهنگی کاشان با بیان اینکه علاقه به اهل بیت عصمت و طهارت در کاشان به اواخر قرن اول هجری قمری بر می‌گردد، اظهار داشت: مهمترین ادعا و ادله تاریخی آن در خواست اهالی کاشان و حومه برای ارشاد و تبلیغ در زمان امام پنجم (ع)، وجود ده‌ها بقعه و بارگاه امامزاده و فرزندزادگان آنها و نیز وجود صدها دسته عزا، حسینیه، تکیه و نشانه‌های عزا داری متعددی است.
عباس تراب زاده ضمن اشاره به جزئیات مراسم استقبال از محرم در کاشان افزود: در کاشان یکی دو ماه مانده به ماه محرم دسته‌های عزادار یکپارچه با برگزارِی مجالس هفتگی موسوم به مجالس «فوق العاده» به استقبال ماه محرم می‌روند و از نیمه دوم ذی‌الحجه با نصب پرچم و بیرق‌های سبز، قرمز و مشکی خیابان‌ها، معابر و کوچه‌های محل خود را آذین بندی و چهره شهر را دگرگون می‌سازند.
اوج برپایی این مجالس از شب اول تا شب شانزدهم محرم بوده که به شب «ششم امام حسین (ع)» معروف است و در طول این مدت هیئات در مراکز خود به روضه خوانی و سوگواری می‌پردازند
وی با بیان اینکه مجالس سوگواری محرم در کاشان از شب اول ماه شروع و تا اواخر ماه صفر ادامه دارد، ابراز داشت: اوج برپایی این مجالس از شب اول تا شب شانزدهم محرم بوده که به شب «ششم امام حسین (ع)» معروف است و در طول این مدت هیئات در مراکز خود به روضه خوانی و سوگواری می‌پردازند.
«چاووش عزا» نخستین دسته وارد شده به بازار کاشان
این کارشناس اداره میراث فرهنگی کاشان گفت: بنا بر سنتی دیرینه تقریباً تمام دسته‌های عزادار بر اساس نوبت از پیش تعیین شده در یکی از روزهای دهه اول ماه محرم با تشریفات و برنامه ریزی پیشین به بازار شهر رفته و به عزاداری می‌پردازند به نحوی که ورود دسته‌ها به بازار از سمت دروازه دولت و بازار مسگرها و نیز پا نخل و بازار گذر نو است که پس از طی کردن بازار و بازارچه‌ها در تیمچه امین الدوله که در مرکز بازار واقع است مراسم را ختم می‌کنند.
وی با بیان اینکه اولین دسته عزاداری که به بازار می‌رود، دسته‌ای به نام «چاووش عزا» است، اظهار داشت: این دسته در آخرین روز ذی‌الحجه یعنی یک روز قبل از شروع ماه محرم به بازار شهر می‌آید و مردم را از رسیدن ماه محرم مطلع ساخته و کسبه‌ها و بازار را نیز برای استقبال از هیئات و دستجات عزا دار آماده می‌کند و اکثر اعضا این دسته نیز مادحیناهل بیت (ع) هستند.
«شش گوشه» نمادی از ضریح و قبر شش گوشه امام حسین (ع)
تراب زاده «پابرهنگان» را از دیگر دسته‌های عزادار عنوان کرد و گفت: «پابرهنگان» گروه دیگری از عزاداران هستند که با پوشیدن لباس مشکی و پابرهنه در طول دهه اول محرم در بازار شهر ظاهر می‌شوند و در عین حال به کسب و کار می‌پردازند.
وی با بیان اینکه «شش گوشه» نمادی از ضریح و قبر شش گوشه امام حسین (ع) و علی اکبر است، اظهار داشت: نگهداری، تولیت و مراسم حمل آن به بازار به عهده یکی از هیئات مذهبی کاشان است و روز ششم محرم اختصاص به شش گوشه دارد به نحوی که در این روز به احترام شش گوشه هیچ هیئتی به بازار نمی‌رود و سایر دسته‌ها در مراسم حمل شش گوشه به بازار به هیئت عزادار می‌پیوندند.
این کارشناس اداره میراث فرهنگی کاشان با بیان اینکه «جریده» یا اصطلاحاً «جریته» به نقل از چند تن از اهالی شهر از اولین نشانه‌های عزاداری کاشان است، افزود: در گذشته بعضی افراد پس از برطرف شدن حاجت شأن آن را ساخته نذر و وقف امام حسین (ع) می‌کردند.
برپایی آئین «چهل منبر» در کاشان
وی ضمن اشاره به آئین «چهل منبر» در کاشان ابراز داشت: در کاشان زنانی که حاجت و خواسته دارند، حاجت شأن را در نظر می‌گیرند، نذر می‌کنند، چنان چه حاجت شأن برآورده شود، از غروب روز تاسوعا و عاشورا تا شبانگاه، در چهل زیارتگاه شمع روشن کنند و بر همین اساس خدام زیارتگاه‌ها و اماکن مقدس منبر یا چهارپایه ای را در جلو در ورودی بقعه می‌گذارند و مجمعه یا سینی مسی را روی چهارپایه می نهند تا افرادی که چهل منبر نذر دارند شمع‌هایشان را در مجمعه روشن کنند.
کاشان از گذشته به دارالمومنین معروف بوده است که این موضوع نشان دهنده نفوذ اسلام از گذشته‌های دور در این مرز و بوم است و مردمان این خطه یکی از افتخارات خود را ارادت خود به اهل بیت عصمت و طهارت (ع) و تاسی از اسلام می‌داند و این ابراز ارادت خود را نیز بر اساس آئین‌های مختلف نشان می‌دادند.