فرونشست اصفهان؛ بعدا اما حتما
اگر روند استفاده از منابع آبی با همین سرعت و شدت ادامه یابد آینده خوبی برای اصفهان قابل‌تصور نیست
طبق تازه‌ترین آمارها استان اصفهان در بلندمدت سالانه ۴۱ سانتی‌متر کاهش سطح منابع و به‌طور متوسط هرسال حدود ۴۰۸ میلیون مترمکعب کسری مخازن آب زیرزمینی دارد و به گفته کارشناسان کاهش سطح آب زیرزمینی یکی از عوامل اثرگذار در بروز پدیده خشکیدگی و عامل اصلی فرونشست زمین در ایران است.
به گزارش ایمنا، در نتیجه سوء مدیریت سه دهه گذشته در زمینه مدیریت منابع آبی و پیامدهای ناگوار آن به‌ویژه حفر چاه‌های مجاز و غیرمجاز، برداشت‌های بی‌رویه و توسعه ناپایدار کشاورزی امروزه بسیاری از آبخوان‌ها خالی‌شده و منابع آب زیرزمینی کشور به قهقرا رفته است. آمارها نشان می‌دهد عوامل طبیعی و انسانی در سال‌های گذشته سبب بحران کمبود منابع آبی در ۲۳۱ دشت و فرونشست یک‌میلیون هکتار از عرصه‌های کشور شده است. ردپای این پدیده در اصفهان نیز به‌طور معناداری در ۵۰ سال گذشته دیده می‌شود از ترک‌های دیوار خانه‌ها و بناهای تاریخی گرفته تا ایجاد حفره‌ها و فرو چاله‌ها در دشت‌ها به نابودی آبخوان‌ها و منابع آب زیرزمینی بی‌ارتباط نیست. در استان اصفهان ۴۳ هزار و ۴۸۱ چاه مجاز و حدود ۱۶ هزار و ۹۰۰ چاه غیرمجاز وجود دارد. در سال‌های گذشته وزارت نیرو برای جلوگیری از برداشت‌های بی‌رویه منابع آب زیرزمینی به اصلاح و تعدیل پروانه چاه‌های مجاز اقدام کرده و از سوی دیگر از سال ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۷ حدود ۵۱۵۰ چاه غیرمجاز در سطح استان نیز مسدود شده است. با این وجود اگر تمام چاه‌های غیرمجاز نیز پر شود، میزان برداشت چاه‌های مجاز بسیار بیشتر از ظرفیت آبخوان است. بر اساس آمار سال گذشته شرکت آب منطقه‌ای استان اصفهان، سالانه حدود چهار میلیارد و ۴۰۰ میلیون مترمکعب برداشت از منابع آب صورت گرفته است که تنها ۴۰۰ میلیون مترمکعب آن غیرمجاز بوده و چهار میلیارد مترمکعب برداشت مجاز وجود دارد و این در حالی است که برای رساندن آبخوان به سطح تعادل باید ۳ میلیارد مترمکعب از برداشت‌ها کاهش یابد. با نگاهی به گذشته متوجه می‌شویم در اوایل انقلاب میزان برداشت‌ها حدود یک میلیارد مترمکعب بوده است.
کاهش سالانه ۴۰۸ میلیون مترمکعب آب زیرزمینی در اصفهان
در همین ارتباط محمد سیاری، کارشناس مطالعات آب‌های زیرزمینی شرکت آب منطقه‌ای استان اصفهان می‌گوید: بررسی‌ها نشان می‌دهد فرونشست‌ها در سطح استان و کشور به‌یک‌باره پدیده نیامدند. از سال ۱۳۴۵ بهره‌برداری از برخی از دشت‌ها از جمله دشت «اصفهان - برخوار» به دلیل کاهش مستمر آب‌های زیرزمینی و احتمال فرونشست ممنوع اعلام شد. او می‌افزاید: در شهر دامنه محلی به نام باتلاق وجود دارد. در حال حاضر افت سطح آب این منطقه ۵۰ متر است و شکستگی‌ها و آثار فرونشست در منازل مسکونی دیده می‌شود، اما تأسف‌برانگیز است که از ۵۰ سال پیش این معضل در بسیاری از دشت‌ها قابل پیش‌بینی بوده و امروز آثار و تبعات آن را مشاهده می‌کنیم. سیاری با اشاره به وجود ۹۰۰ چاه مشاهده‌ای در سطح استان اصفهان، می‌گوید: افت سطح آب زیرزمینی به‌طور مستمر اندازه‌گیری می‌شود. بر اساس آمارها در بلندمدت سالانه ۴۱ سانتی‌متر کاهش سطح آب زیرزمینی و سالانه ۴۰۸ میلیون مترمکعب کسر مخازن آب زیرزمینی در استان داشتیم. این کارشناس حوزه آب‌های زیرزمینی ادامه می‌دهد: در سال ۹۷-۹۶ نیز ۷۲۷ میلیون مترمکعب کسری مخزن داشتیم زیرا در این سال، برداشت از منابع زیاد و تغذیه آبخوان‌ها به دلیل کاهش بارش‌ها کم بود. برداشت و تغذیه دوعاملی است که سطح آب زیرزمینی را کنترل می‌کند. او می‌گوید: دشت مهیار شمالی در یک بازه ۳۷ ساله حدود ۴۷ متر و دشت اصفهان - برخوار در بازه زمانی ۳۶ ساله ۳۵ متر افت سطح آب زیرزمینی داشته است. در حقیقت بیشترین افت تجمعی سطح آب‌های زیرزمینی شهر اصفهان در مهیار شمالی اتفاق افتاده است. افت سطح آب‌های زیرزمینی عامل اصلی فرونشست است و برای مثال دشتی که ۴۰ متر افت سطح آبخوان داشته باشد سه یا چهار متر فرونشست خواهد داشت. کارشناس مطالعات آب‌های زیرزمینی با اشاره به اطلس فرونشست سازمان نقشه‌برداری خاطرنشان می‌کند: پدیده فرونشست در شمال شهر اصفهان به دلیل بافت رسوبات دانه ریزتر و ضخامت آبرفت، بیشتر است بر این اساس افت سطح آب نیز افزایش می‌یابد. سیاری می‌افزاید: وقتی آب در زاینده‌رود جاری می‌شود تأثیر مثبتی بر کاهش پدیده فرونشست دارد چون منافذ خاک را مجدد پر از آب می‌کند. این منافذ وقتی پر از آب باشد فرونشست اتفاق نمی‌افتد. او ادامه می‌دهد: زمانی که رودخانه آب ندارد آبخوان‌ها تغذیه نمی‌شود، سطح آب در حال کاهش است و وجود چاه‌ها نیز سبب افت بیشتر منابع آب زیرزمینی می‌شود. اگر خشکسالی ادامه پیدا کند، رودخانه خشک باشد و شرکت آب و فاضلاب برای تأمین شرب مردم مجبور به حفر چاه و فشار مضاعف بر آبخوان‌ها باشد در نتیجه افت سطح آب و فرونشست بیشتر می‌شود و روند تخریب را افزایش می‌دهد. این کارشناس با اشاره به بارگذاری‌های بیش از حد بر رودخانه زاینده‌رود و در شهر اصفهان، خاطرنشان می‌کند: در گذشته معتقد بودند زاینده‌رود منبعی پایدار است ولی خشکسالی ها و حجم سد در چند سال اخیر نشان داد که آن‌قدرها منبع پایداری نیست.
کمترین نرخ فرونشست در مسیر رودخانه
سیاری می‌گوید: احتمال فرونشست در مرکز و جنوب شهر اصفهان بسیار کم است زیرا بافت رسوبات دانه‌درشت بوده و گاهی رودخانه بازگشایی می‌شود. در این منطقه اگر چاهی حفر شود در عمق ۲۰ متری به آب می‌رسند درحالی‌که شمال شهر عمق برخی چاه‌ها ۲۰۰ متر است. این کارشناس معتقد است: ترک‌های پل‌های تاریخی ارتباطی به فرونشست ندارد، اما در صورت تشدید ترک‌ها فرونشست رخ می‌دهد و یا ترک‌های قسمت‌های شمالی به سمت اراضی پایین‌تر و جنوب شهر سرایت کند. سیاری می‌گوید: ظهور ترک‌ها روی زمین به دلیل فرونشست نامتقارن است زیرا فرونشست متقارن نمودی ندارد و یک‌باره رخ می‌دهد. عضو بنیاد ملی نخبگان با بیان اینکه در حال حاضر اثرات بلندمدت خشکی رودخانه قابل‌مشاهده نیست، تأکید می‌کند: خشکی زاینده‌رود بر بافت‌های تاریخی تأثیر می‌گذارد، اما ترک‌های پل‌ها را بعید می‌دانم ناشی از فرونشست باشد زیرا بر اساس اطلس سازمان نقشه‌برداری کمترین نرخ فرونشست نیز در همان مناطق جنوب و مرکز شهر و در مسیر رودخانه بوده است.
نابودی آبخوان‌ها پیامد جبران‌ناپذیر فرونشست زمین
این کارشناس مطالعات آب‌های زیرزمینی می‌گوید: نخستین اثر مخرب و جبران‌ناپذیر فرونشست، نابودی آبخوان است زیرا براثر فرونشست منافذ خالی آبخوان‌ها، پر می‌شود و محلی برای ذخیره بارش‌های وجود نخواهد داشت و ذخیره استراتژیک از بین می‌رود. فرونشست زمین و نابودی آبخوان محیط‌زیست، کشاورزی، صنعت و توسعه شهری را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. او معتقد است: اگر روند استفاده از منابع آبی با همین سرعت و شدت ادامه یابد آینده خوبی برای اصفهان قابل‌تصور نیست. سیاری می‌گوید: اگر بارش‌های سال آبی جاری در آینده تداوم داشته باشد می‌توان به آینده منابع آبی خوش‌بین بود درحالی‌که امکان دارد بارش‌های امسال تکرار نشود. باید واقع‌بین بود؛ مشکلات حوزه آب را سال‌های گذشته لمس کردیم اگر امسال بارندگی‌ها مطلوب نباشد حجم سد دوباره کاهش شدید خواهد داشت.
تغذیه منابع آب زیرزمینی نیازمند برنامه‌ریزی مناسب
او ادامه می‌دهد: شرکت آب و فاضلاب از سال ۹۱ برای تأمین آب شرب به‌شدت به حفر چاه در سطح شهر اصفهان روی آورد، در زمان بحران و خشکسالی که رودخانه آب ندارد، از این چاه‌ها آب برداشت می‌شود درحالی‌که استفاده از آبخوان‌ها آسیب‌زا است. با این وجود تأمین شرب اصفهان بسیار اهمیت دارد. به اعتقاد این عضو بنیاد ملی نخبگان استفاده بهینه از منابع آب حوضه زاینده‌رود و تغذیه منابع آب زیرزمینی نیازمند یک برنامه‌ریزی مناسب برای جاری بودن رودخانه است. می‌توان به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی داشت که دبی پایه حفظ و آب را در سد ذخیره کرد. سیاری می‌گوید: اگر در شهری مثل اصفهان به‌جای توسعه کشاورزی در صنعت گردشگری سرمایه‌گذاری کرده بودیم و جریان آب رودخانه به تالاب گاوخونی می‌رسید، شاهد اشتغال‌زایی، رونق و درآمدزایی از زاینده‌رود بودیم، درآمدی که تمام سود است و مشکلات زیست‌محیطی، آلودگی و تنش ندارد اما به امید آب آن‌قدر کشاورزی را توسعه دادند که معیشت کشاورزان به زاینده‌رود وابسته شده است. مصرف بی‌رویه و برداشت بیش از حد منابع آب بدون رعایت تعادل بخشی آبخوان‌ها دشت‌های اصفهان را درگیر پدیده فرونشست کرده است، حمیرا صفی قلی، رئیس اداره محیط‌زیست انسانی اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان اصفهان با بیان این مطلب، می‌گوید: بر اساس آمارها ایران بیش از سه برابر کشورهای دنیا مصرف آب دارد و عمده مصارف آب از منابع زیرزمینی بویژه در بخش کشاورزی است. او با بیان اینکه حفر چاه‌های مجاز و غیرمجاز برای توسعه کشاورزی به آبخوان‌ها آسیب زده است، می‌گوید: اگر افت سطح آب زیرزمینی بیش از دو سال ادامه یابد لایه‌های زیرین آبخوان‌ها منابع آبی خود را از دست می‌دهند و به دنبال آن فرونشست رخ می‌دهد در نتیجه آبخوان‌ها از آب تخلیه می‌شود و بر اثر افزایش تراکم لایه‌های آبرفتی، قابلیت نفوذپذیری زمین از بین می‌رود. هیچ سازه‌ای نمی‌تواند نابودی آبخوان‌ها را جبران کند. رئیس اداره محیط‌زیست انسانی اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان ادامه می‌دهد: ریزش ساختمان‌ها، تغییر روند جریان و کیفیت منابع آب زیرزمینی و شوری آب از جمله اثرات زیان‌بار فرونشست زمین است. در حقیقت بر اثر وقوع پدیده فرونشست در یک منطقه از یک‌سو آبخوان از بین می‌رود و از سوی دیگر چاه‌ها غیرقابل بهره‌برداری می‌شوند. این کارشناس معتقد است: پیگیری وزارت نیرو برای تعادل بخشی و تغذیه آبخوان‌ها، مسدود کردن چاه‌های غیرمجاز و محدود کردن برداشت از چاه‌های مجاز، اقدامی خوب اما نوشدارو پس از مرگ سهراب است.
حذف حقابه‌های زیست‌محیطی نخستین لطمه را به آبخوان‌ها می‌زند
صفی قلی با اشاره به اهمیت فرهنگ‌سازی در جامعه به‌ویژه قشر کشاورز برای مصرف بهینه از منابع آب، می‌گوید: هم‌زمان با اقداماتی که در راستای جلوگیری از هدر رفت منابع آبی صورت می‌گیرد، بالا بردن دانش و آگاهی کشاورز در خصوص پیامدهای ناشی از برداشت بی‌رویه منابع آب زیرزمینی برای نسل امروز و فردا بسیار ضروری است و باید این فرهنگ استفاده بهینه از منابع آب را بین مردم تقویت کرد. او می‌افزاید: دستگاه‌های اجرایی مثل وزارت نیرو و جهاد کشاورزی با توجیه کشاورزان در مورد الگوی کشت مناسب با اقلیم، میزان آب در دسترس و روش‌های آبیاری نوین می‌توانند در این فرهنگ‌سازی نقش بسزایی داشته باشند. آموزش کشاورزان بسیار اهمیت دارد. رئیس اداره محیط‌زیست انسانی اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان بر اهمیت تأمین حقابه‌های زیست‌محیطی تأکید می‌کند و می‌گوید: امروز تأمین حقابه‌های زیست‌محیطی را در نظر نمی‌گیرند درحالی‌که جریان آب طبیعی یک رودخانه آبخوان‌ها را تغذیه کرده و از کاهش سطح آب زیرزمینی جلوگیری می‌کند. در حقیقت استمرار جریانات سطحی، آبخوان‌ها را حفظ می‌کند. او تصریح می‌کند: مدیریت‌های غلط منابع آبی، پیامدها و دستاوردهای منفی داشته است. امیدواریم که مسئولان امر زودتر به این نکات توجه کنند زیرا طبیعت جواب بی‌مهری‌ها را می‌دهد. صفی قلی با اشاره به روند افزایش جمعیت اصفهان، می‌افزاید: رشد جمعیت به منابع آب زیرزمینی لطمه زده است زیرا بخشی از آب شرب مردم از منابع آب زیرزمینی تأمین می‌شود و نخستین پیامد این معضل افزایش سرعت پدیده فرونشست زمین است. این کارشناس می‌گوید: مشکل بحران منابع آب و فرونشست بسیار جدی است و باید از طریق رسانه‌های جمعی و صداوسیما مردم به‌ویژه بخش مصرف‌کننده شهری و کشاورزی را از خطر فرونشست آگاه کرد. در ایران بیش از ۳۶۰ سانتی‌متر هم فرونشست مشاهده شده است درحالی‌که در اتحادیه اروپا اگر بیش از چهار میلی‌متر فرونشست گزارش شود بحران آب تلقی می‌شود.