خانه بنکدار اصفهان، میزبان دو سده شور حسینی

به گزارش ایرنا،این خانه تاریخی قاجاری واقع در خیابان چهار باغ پایین اصفهان که سال ۸۲ به شماره ۱۰۲۲۲ در فهرست اثرهای ملی به ثبت رسیده، برای بیش از ۱۵۰ سال در ماه محرم میزبان عزاداران حسینی بوده است.

معماری خانه بنکدار در نوشتاری با عنوان "رازهای مگوی یک خانه قجری" از مریم‌السادات حسینی چنین توصیف شده: «خانه قجری است، با دو اشکوب و چند درب ورودی، طبقه پایین دو عدد پنج‌دری دارد؛ شاه‌نشین نقاشی و گچ‌کاری شده، از بیرونی که پا به اندرونی گذاشتی به حیاط میانی می‌رسیم که دورتادورش طاق‌های ضربی و اتاقک‌هایی هستند که درب‌های چوبی پیرشان همه به یکدیگر راه دارند.

روی شیشه‌های رنگی درها، گرد و خاک چند ساله نشسته، کف اتاقک‌های طبقه بالا، ناهموار است؛ جاهایی زمین نشست کرده و جاهایی زمین باد کرده، همه چیز قدمت دارد، شیشه‌ها، درها، طاقچه‌ها، ستون‌ها و سرستون‌ها و خطوط موربشان، عکس‌ها و حتی لهجه‌ها.

اینجا حتی لهجه اصفهانی هم به شدت غلظت پیدا کرده، گویی هرچیزی به اصل خودش نزدیک‌تر شده‌ است.»

بر روی حیاط خانه پوششی زده‌اند که شبیه پرده‌های قلمکار است و بر روی آن نقوش گیاهی و حیوانی و نوشتار وجود دارد.

در خانه بنکدار قبل از ورود به خانه پرچمی در سردر خانه وجود دارد که بر روی آن نقش شیر، اسلیمی و پرنده‌ای دیده می‌شود؛ همچنین پس از ورود در قسمت سرپوش بر روی درخت سرو، نقش پرنده‌ای به چشم می‌خورد.

کنار تصویر پرنده "یا اباعبدالله الحسین" نقش بسته که پرنده این نوشته را با خود به اوج می‌برد.

برخی بر این باور هستند که نقش پرنده نماد تعالی روح، تجلی الهی، صعود به آسمان و دخول به مرتبه عالی شهود است که البته پرنده به عنوان نماد جاودانگی روح در قرآن کریم نیز مورد اشاره قرار گرفته است.

تزیینات سقف این خانه نه اشکال حیوانی و گیاهی بلکه نمادی از جاودانگی دارد و سروده‌های نوشته شده در دورتادور این سرپوش نیز درباره حادثه عظیم کربلا است.

شهرت بنکدار موجب شده تا خیل عظیم دوست‌داران حضرت سید الشهدا (ع) هر سال با آغاز محرم از نقاط مختلف ایران در مراسم روضه‌ سراسر دلدادگی این خانه قدیمی شرکت کنند.

عزاداری‌های این خانه که در دهه‌های گذشته سخنرانی بسیاری از مشاهیر، عالمان و عارفان اصفهان را به خود دیده، هر روز از اذان صبح آغاز می‌شود و تا هنگام اذان ظهر ادامه می‌یابد؛ روضه‌خوانی نیز تا دو روز پس از عاشورا ادامه دارد.

ویژگی اصلی عزاداری در خانه بنکدار سادگی، تواضع، خلوص و مردمی بودن آن است.

در وصف حرمت این خانه و عزاداری آن همین بس که مهمانان تازه وارد، به دلیل شلوغی جمعیت با کمال تواضع و ادب بر نخستین جای خالی که نزدیک این خانه می‌یابند، می نشینند و در خلوت خود برای مظلومیت سالار شهیدان اشک می‌ریزند؛ از این رو در بیشتر روزها مسیرها و کوچه‌های منتهی به این خانه نیز مملو از عزاداران حسینی می‌شود.

در برخی منابع تاریخی نقل شده است: برای ورود به خانه باید به صف شد زیرا هنگامی که عده‌ای از عزاداران خارج می‌شوند، شماری دیگر وارد می‌شوند؛ برخی از عزاداران نیز قصد داخل آمدن نمی‌کنند و بی‌آنکه در صف بایستند، در محوطه خالی جلوی خانه زیراندازی پهن کرده و دل به حرف‌های واعظ می‌دهند.

در زمان حاضر، بام یا مهتابی خانه هنگام برپایی عزاداری در قرق زنان است و سایر قسمت‌ها مانند اتاق پنج‌دری و اتاق آیینه به مردان اختصاص دارد.

نام خانه نیز مالک آن گرفته شده، نسلی که چندین دهه به گفته خودشان غلامی امام حسین (ع) را بر عهده دارند.

مرحوم سید حسن بنکدار، نخستین بانی برگزاری مراسم عزاداری بوده و پس از وی، مرحوم سید مهدی بنکدار، مرحوم سید جواد بنکدار و در زمان حاضر سید فرهاد بنکدار از سال ۱۳۷۹ تا کنون به عنوان چهارمین نسل از خانواده بنکدار هر سال مراسم را به سبک و سیاق گذشته (روضه‌خوانی و سخنرانی) برگزار می‏‌کند.

برایند اسناد تاریخی پیشینه روضه‌خوانی در خانه بنکدار اصفهان را این گونه روایت می‌کند: «آقا سید حسن بنکدار در سال ۱۲۲۸ قصد می‌کند خانه‌ای بزرگ و مناسب برای روضه امام حسین (ع) بخرد تا روضه قدیمی خود را از سرای گلشن به این خانه منتقل کند اما وقتی ملکی مناسب برای برپایی روضه سید الشهدا (ع) یافت، متوجه شد که در تملک یکی از متنفذان قاجار است که به فروش رضایت نمی‌دهد.

تا اینکه صاحب‌خانه بانویی نورانی را در خواب می‌بیند که به خاطر رفتارش با سید حسن او را سرزنش می‌کند و پس از آن، نیمه شب وی را پیدا کرده و خانه‌اش را می‌بخشد و از آن پس مردم، همسایگان و گردشگران کمک‌های مادی و معنوی بی‌شماری برای استمرار این مجلس عزا ارائه کردند.»

اهالی این محله داستان‌ها و روایت‌های زیادی در مورد خانه بنکدار نقل می‌کنند، اگر چه گاهی در بیان برخی از آنها بزرگ نمایی می‌شود اما پر واضح است که عزاداری در این محل با گذر از فراز و فرودهای تاریخی حتی دوره‌ای که خفقان سیاسی، روضه‌های سید الشهدا (ع) را نشانه رفته بود، محکم و استوار ادامه یافته تا به نسل امروز رسیده است؛ از این رو پیرغلامان و صاحب‌نظران، قدمت برپایی روضه‌خوانی در این مکان را اعجاز آن می‌دانند.

به گفته تاریخ‌نگاران، روی کار آمدن دولت صفویه و رسمی شدن مذهب شیعه در ایران به همراه نگارش کتاب «روضه الشهدا» نقش بسزایی در آیین سوگواری و روضه‌خوانی ماه محرم داشته؛ چنان‌که روضه‌خوانی سبکی جدید از عزاداری به حساب می‌آمد.

پس از صفویه در دوره قاجار نیز مجلس‌های روضه‌خوانی و عزاداری حضرت امام حسین (ع) ادامه داشت و تعزیه نیز که در زمان صفویه مسیر تکاملی خود را می‌پیمود، در این دوره به اوج شکوفایی خود رسید.

نحوه اجرای روضه بدین ترتیب بود که روضه‌خوانان به میان مردم رفته، روی یک صندلی یا منبر می ‌نشستند و با سخنانی گیرا شهادت حضرت امام حسین (ع) و یاران ایشان را به شکل نمایشی بیان کرده و مردم را به گریه وا می‌داشتند.

روضه‌خوانی بیشتر از انواع دیگر نقالی مذهبی، به گفتار و نحوه بیان تکیه داشت؛ این افراد در سخنرانی چنان توانمند بودند که ساعت‌ها پشت سرهم و بدون لحظه‌ای توقف سخنرانی می‌کردند.

پوشش روضه‌خوان‌ها هم در جای خود قابل توجه است؛ «آنها به شیوه‌ای محترمانه‌تر از سایر ایام لباس می‌پوشیدند. روی شانه ‌ها، بر پشت و روی شکم پارچه‌ای بزرگ و سیاه می‌انداختند که نواری از آن به پهنای یک پا، تا روی پاهایشان آویخته می ‌شد و روی عمامه هم پارچه سیاهی می‌انداختند که به طور تقریبی همه آن را می‌پوشاند.»

روضه خوانی، سنت و سبک مذهبی دیرینه به شمار می‌آید که در تثبیت مذهب شیعه در ایران و شناساندن مصائب ائمه معصومین (ع) به ویژه شهدای کربلا در ماه‌های محرم و صفر تاثیرگذار بوده است.

اصفهان از دیرباز با وجود آداب و آیین‌های اصیل برآمده از فرهنگی کهن، جزو پیشگامان اصلی سوگواری در ماه‌های محرم و صفر در کشور محسوب شده و در گذر سده‌ها شمال تا جنوبش منزلگه دوستداران اهل بیت (ع) و مامن خاندان عصمت و طهارت (ع) بوده است.

به گفته مسوولان، تاکنون ۸۰ آیین مرتبط با محرم و عاشورا در استان اصفهان به فهرست میراث ملی ناملموس اضافه شده که ۷۰ درصد آنها در دو دهه گذشته ثبت شدند.

پنج هزار و ۴۰۰ هیات مذهبی در استان اصفهان فعالیت دارند که بیش از یکهزار و ۴۰۰ مورد از آنها مربوط به کلانشهر اصفهان است.