قلعه شاه دژ اصفهان

این قلعه طبق منابع تاریخی، حدود ۱۵۰۰ سال قدمت دارد و روزگاری گنج‌خانه، سلاح‌خانه و شاید رصدخانه نیز بوده است. قلعه شاه دژ در گذشته با نام دزگوه نیز شهرت داشت. این قلعه بیشتر به دلیل فعالیت اسماعیلیان شیعی مذهب در قرون پنجم و ششم هجری در این مکان اهمیت یافته است. اسماعیلیان شیعه مذهب به رهبری حسن صباح در سراسر ایران قلعه‌های مستحکم و دست نیافتنی ساختند و هرگز با حکومت وقت خود سر سازگاری نیافتند.

قلعه شاه‌دژ حدود ۱۵ هکتار وسعت دارد و سابقه آن را مطابق منابع تاریخی به قرن پنجم یعنی زمان حاکمیت سلجوقیان می‌رسانند. این قلعه شامل ارگ مرکزی، سربازخانه‌ها، تاسیسات جانبی مانند حمام، کارگاه آهنگری و چرم‌سازی، انبار و آشپزخانه و محل پخت و پز است. بناهای دیگری مثل آب‌انبارها، آبگیر و بند، انبارهای منفرد، برج‌های دیده‌بانی و دیوار بزرگ دفاعی نیز در محدوده قلعه ساخته شده است.

قلعه شاه‌دژ که در کوه صفه قرار گرفته است، معماری شبیه به معماری‌های قلاع ساسانی دارد و یکی از تاریخی‌ترین جاهای دیدنی اصفهان محسوب می‌شود. در این قلعه حفره‌هایی سنگی وجود دارد که یادآور استودان‌های (استخوان‌‌دان‌های) زرتشتی است که در بسیاری از نواحی باستانی ایران دیده می‌شود. فضاهای موجود در قلعه شاه‌دژ، دارای تزییناتی مانند گچ‌بری و نقاشی‌های دیواری است.

قلعه شاه‌دژ تا دوران معاصر ناشناخته بود. حدود نیم قرن پیش دو پژوهشگر در اصفهان با نام‌های میناسیان و مهریار با فاصله کمی از یکدیگر به این نتیجه دست یافتند که قلعه‌ای که بر فراز کوه صفه قرار گرفته و مردم آن را با نام «قلعه دیو» می‌شناسند، همان قلعه شاه‌دژ است.

قلعه شاه‌دژ طبق منابع مکتوب توسط ملکشاه ساخته شده و طبق کاوش‌های باستان‌شناسی یک قلعه ساسانی است
در مورد قلعه شاه‌دژ، روایات و داستان‌های متفاوتی ذکر شده است. برای مثال یکی از این روایات چنین است که در عهد ملکشاه، سفیری رومی با شاه در کوه صفه برای شکار قدم می‌زدند که سگی شکاری از آن‌ها جدا شد. آن‌ها به‌دنبال سگ رفتند تا به مکان جالبی رسیدند. در آن مکان، سفیر به شاه پیشنهاد ساخت یک قلعه را می‌دهد و ملکشاه به وزیر با کفایت خود خواجه نظام‌الملک دستور ساخت آن را می‌دهد و دژبانی را برای نگهبانی از آن انتخاب می‌کنند. اینکه این روایات شفاهی صحیح باشند یا نه، مشخص نیست. اما بدون شک در آن زمان اثراتی از قلعه ساسانی در آن مکان وجود داشته است.

طبق گفته کاوشگران، قلعه شاه‌دژ ساختاری لایه لایه دارد. طراحی این ساختار کاملا باستانی است. چندین لایه فشرده از ارگ مرکزی آن محافظت می‌کنند که دیوار بزرگ دفاعی، برج‌های دیده‌بانی و دو لایه برج و بارو، بیرونی‌ترین لایه تا درونی‌ترین لایه آن هستند.

قلعه شاه‌دژ بنایی سنگی است که سفت‌کاری آن با سنگ لاشه و ملاط خاک و گچ نماسازی شده و با سنگ‌های تراش خورده ساخته شده است. یافته‌های حاصل از این قلعه شامل قطعات لعاب‌دار سبز فیروزه‌ای، بادمجانی و لعاب پاشیده و سفال بدون لعاب عموما ظروف بزرگ مثل خمره و لاوک و ظروف کاربردی را شامل می‌شود.

قلعه شاه‌دژ یکی از قلاع اسماعیلی بوده که توسط سلطان محمد سلجوقی ویران شده است.

بعد از مرگ ملکشاه، اسماعیلیان به خاطر عدوات با خواجه نظام‌الملک، او را ترور کردند و نزاع بر سر پادشاهی بین برکیارق و سلطان محمد در گرفت. این نزاع به طول انجامید و اسماعیلیان در اصفهان قدرت گرفتند و آنچنان اوج گرفتند که حتی مالیات از مردم گرفتند و به خودشان اجازه آزار و کشتار مردم را دادند.

برکیارق با کمک اسماعیلیان قدرت را به دست آورد، ولی مردم به خاطر همکاری برکیارق با اسماعیلیان با وی دشمنی کردند و برکیارق بسیاری از مخالفان را نابود کرد و مردم جانب سلطان محمد را گرفتند. در همین حین، سلطان محمد پیروز شد. با قدرت گرفتن سلطان محمد، قدرت نظامی سلجوقیان رونق گرفت و بر قلاع اسماعیلیان حمله‌ور شده، به شاه‌دژ حمله برده و آن را ویران کردند.

بازسازی قلعه شاه‌دژ به دلیل قرار گرفتن روی قله و داشتن ارتفاع زیاد کار راحتی نبود با این حال شهرداری اصفهان با همکاری میراث فرهنگی، تصمیم به مرمت و بازسازی قلعه گرفت تا از طریق بازسازی آن، فضای مناسبی را برای گردشگری، ایجاد کند. مرمت قلعه شامل ۶ فاز برنامه‌ریزی شده است.

فاز نخست آن قلعه و سربازخانه بود که سه سال به طول انجامید. از این مکان، آثار زیادی به دست آمده که مربوط به دوره ساسانی است. قرار است که در این محل موزه‌ای ایجاد شود و آثار به دست آمده به معرض نمایش عموم درآید. در حال حاضر بخش‌هایی از قلعه که در گذشته در زیر خاک پنهان بود و قابل مشاهده نبود، از زیر خاک بیرون آورده شده و قابل دیدن است.

شاید این سوال برای تان پیش بیاید که این قلعه اینجا چه کار می کند؟ پاسخ در کاربرد نظامی و دفاعی شاهدژ نهفته است. کوه صفه از نظر ساختار زمین‌شناسی کوهی سرسخت، خشن و صعب العبور به شمار می رود و به همین دلیل برای ایجاد ساختار دفاعی کاملا مناسب به نظر می رسد.

بناها، راه‌ها، و استحکامات قلعه به گونه ای طراحی شده که کسی نمی توانست به درون آن نفوذ پیدا کند. سازندگان با استفاده از پرتگاه‌ها و دیواره‌های کوه و تراشیدن برخی نقاط و ساختن دیوارهای متعدد در نقاط مختلف، راه های دسترسی به قلعه را بسته بودند. البته همه اینها مربوط به گذشته می شود و امروزه با احداث راه‌های جدید و بهبود مسیرهای دشوار، هم راه‌های صعود به ارتفاعات کوه راحت تر شده است و هم به راحتی می توان به جاذبه های آن از جمله همین قلعه دست یافت.

۶ دروازه، حدود ۲۰ برج نگهبانی، یک دیوار بزرگ، دیوارهای کوچک حفاظتی، قلعه کوچک سنگی، انبارهای آذوقه و وسایل جنگی و ... از جمله بخش های نظامی و دفاعی قلعه هستند که امروزه بقایای آنها به چشم می خورد.

شرایط به نسبت خشک کوهستان صفه و موقعیت نظامی و دفاعی قلعه باعث می شده تا تامین آب مساله ای مهم برای ساکنان باشد. برای برطرف کردن این مساله تاسیساتی برای استفاده از آب باران و چشمه‌های کوچک موجود در گوشه و کنار کوه ایجاد کرده بودند که آثر آنها هنوز هم باقیست. بندهای آبگیر، حوض ها، حوضچه ها و تنبوشه (لوله های سفالی هدایت آب) از جمله این تاسیسات هستند. سد آبگیر اصلی قلعه در دره غربی کوه صفه قرار دارد و امروزه بازسازی شده است.

بخش های مختلف قلعه

در این قلعه بخش های متعددی وجود داشته که امروز این قسمت ها از آن باقی مانده است:
ستاد مرکزی قلعه در شمال شرقی قله صفه
بقایای چندین سربازخانه در جنوب و شرق
آثار انبارها و تاسیسات دیگر در غرب
آثار برج های نگهبانی، دروازه‌ها، دیواره‌های دفاعی و بندهای آبگیر در پیرامون قلعه

راه دسترسی: برای رسیدن به قلعه باید از راهی اقدام کنید که به صورت مارپیچ در جبهه شرقی کوه ایجاد کرده اند و تا محل چشمه گل زرد ادامه دارد. از این چشمه با دور زدن کوه و صعود از جبهه غربی می توان به شاهدژ رسید. یکی از بهترین راه ها برای رسیدن به قلعه کوه صفه از طریق چشمه خاچیک و حرکت به سمت گردنه باد است. سپس از گردنه باد باید به سمت راست رفت.
در غرب دامنه صفه سازه قلعه مانند دیگری نیز وجود داشته که از خشت های بزرگ به اضلاع نیم متر بوده است. این سازه را تخت رستم می خواندند و بنا بر باور مردم جنگ اسكندر و دارا در این مکان اتفاق افتاده است.