مسجد جامع عباسی، شاهکار بیتکرار معمار ایرانی
مسجد جامع عباسی که به نام‌های مسجد سلطانی، مسجد شاه و مسجد امام نیز شهرت دارد، در ضلع جنوبی میدان نقش‌جهان اصفهان قرار دارد و به همراه مسجد مدرس شیخ لطف‌الله، کاخ عالی‌قاپو و سردر بازار قیصریه، چهار بنای باشکوهی هستند که در چهار سمت میدان نقش‌جهان در طی دوران صفوی ساخته‌شده‌اند. ساخت این مسجد در سال 1021 هجری قمری به‌فرمان شاه‌عباس بزرگ، در بیست و چهارمین سال سلطنت وی شروع شد و تزئینات و الحاقات آن در دوره جانشینان او به اتمام رسید.
اصفهان امروز- محمدمهدی کلانتری:
مسجد جامع عباسی که به نام‌های مسجد سلطانی، مسجد شاه و مسجد امام نیز شهرت دارد، در ضلع جنوبی میدان نقش‌جهان اصفهان قرار دارد و به همراه مسجد مدرس شیخ لطف‌الله، کاخ عالی‌قاپو و سردر بازار قیصریه، چهار بنای باشکوهی هستند که در چهار سمت میدان نقش‌جهان در طی دوران صفوی ساخته‌شده‌اند. ساخت این مسجد در سال 1021 هجری قمری به‌فرمان شاه‌عباس بزرگ، در بیست و چهارمین سال سلطنت وی شروع شد و تزئینات و الحاقات آن در دوره جانشینان او به اتمام رسید.
این مسجد، نمایانگر اوج هزار سال مسجد سازی در ایران و شاهکاری جاویدان از معماری و کاشی‌کاری در قرن یازدهم هجری است و معماران عصر صفوی با استفاده از دانش و تجربیاتی که سینه‌به‌سینه از معماران گذشته به آن‌ها رسیده بود، معماری ایرانی را به‌جایی رساندند که می‌توان آن را نهایت کمال و پختگی دانست.
این مسجد که کامل‌ترین نمونه سبک مساجد چهار ایوانی و طبق دسته‌بندی استاد پیرنیا به شیوه اصفهانی است، چرخشی 45 درجه‌ای نسبت به میدان نقش‌جهان و به سمت قبله دارد و این چرخش در راهروهای ورودی به‌طرف صحن، به‌قدری استادانه طراحی‌شده که به‌راحتی توسط نمازگزاران و بازدیدکنندگان احساس نمی‌شود. وجود دو مناره در سردر اصلی به سمت میدان و دو مناره در ایوان جنوبی در جهت قبله، سلسله مراتبی زیبا و حساب‌شده را برای ورود به گنبدخانه که مهم‌ترین بخش مسجد و محل اجتماعات و ادای نماز است، فراهم آورده است.
تقارن در شکل‌گیری نقشه مسجد، نقشی اساسی دارد، چنانچه ایوان‌های شرقی و غربی مسجد منتهی به گنبدی کوچک‌تر از گنبد اصلی می‌شوند. همچنین در دو زاویه جنوب غربی و جنوب شرقی، دو مدرسه به‌طور قرینه قرار دارد که مدرسه زاویه جنوب شرقی را که حجره‌هایی نیز برای سکونت طلاب دارد، ناصری و مدرسه زاویه جنوب غربی را سلیمانیه می‌نامند.
کتیبه سردر مسجد به خط ثلث علیرضا عباسی و مورخ به سال ۱۰۲۵ حاکی از آن است که شاه‌عباس، این مسجد را از مال خالص خود بنا و ثواب آن را به روح جد اعظم خود شاه‌طهماسب اهدا کرده است. در ذیل این کتیبه به خط ثلث محمدرضا امامی، کتیبه دیگری نصب‌شده که به‌موجب آن، از مقام معمار مسجد، استاد علی‌اکبر اصفهانی و ناظر و مباشر ساختمان محب علی بیکالله تجلیل شده است. باآنکه تنها نام این دو نفر به‌عنوان معمار و سازنده بنا در کتیبه سردر آمده، اما به استناد منابع تاریخی، اشخاص دیگری نیز در ساخت مسجد مشارکت داشته‌اند، ازجمله استاد فریدون نائینی که ساخت گنبد مسجد به او نسبت داده‌شده است.
در کتاب «تاریخ عباسی» نوشته محمد منجم یزدی نیز از شخصی به نام استاد بدیع‌الزمان تونی نام آورده شده و این‌گونه نقل‌شده است: «در روز جمعه ۱۵ صفر ۱۰۲۰ شاه‌عباس برای آنکه به هنگام آغاز ساختمان مسجد وسایل کار آماده باشد، ۲ هزار تومان برای تهیه مصالح بنا و دستمزد استادکاران از بنا و سنگ‌تراش و سنگ‌بر پرداخت، اما مشکل خرید خانه پیرزنی که در میان زمین مسجد واقع‌شده بود و وی در امتناع از فروختن آن مجد بود، کار آغاز بنا را به تأخیر انداخت. استاد بدیع‌الزمان تونی که به خدمت اشرف به امر معماری مشغول بود، حقیقت طرح مسجد و خانه پیرزن را به عرض رسانید و شاه‌عباس او را مأمور جلب رضای پیرزن کرد و وی نیز از عهده این کار برآمد.» بر پایه همین گزارش، گمان می‌رود که طرح (پلان) مسجد به دست بدیع‌الزمان تونی تهیه‌شده و اگر نام او را در مآخذ دوره شاه‌عباس یا در کتیبه‌های مسجد نمی‌یابیم، شاید به سبب از دست رفتن موقعیت مطلوب او در تشکیلات اداری شاه‌عباس پس از اتمام بنای مسجد بوده است.
شخص دیگری که نامی از او در کتیبه‌های مسجد ذکر نشده، اما در کتب تاریخی از او به‌عنوان اصلی‌ترین مشاور شاه‌عباس در خلق اصفهان عصر صفوی یاد می‌شود، شیخ بهاءالدین عاملی معروف به شیخ بهایی است. جانمایی میدان نقش‌جهان و بناهای اطراف آن، طراحی خیابان چهارباغ، طراحی نظام آب‌رسانی شهر اصفهان (مادی‌ها)، ساخت سد قهرود، طراحی منارجنبان، مهندسی گرم کردن آب در حمام شیخ بهایی، تعیین جهت قبله در مسجد جامع عباسی و طراحی سنگ شاخص اذان در مدرسه سلیمانیه این مسجد را به شیخ بهایی نسبت داده‌اند. این قطعه‌سنگ ساده، ظهر حقیقی اصفهان و وقت اذان ظهر را به‌وسیله سایه خود در هر چهارفصل سال به‌طور دقیق نشان می‌دهد.
در بررسی هندسی نقشه مسجد به نکات قابل‌توجهی برمی‌خوریم که نشان از خلاقیت سرشار طراح و معمار آن دارد. صحن مستطیل شکل مسجد به ابعاد 72 در 54 متر، دارای تناسبات 4 به 3 و بر طبق مستطیل فیثاغورث هست. معمار بنا با ترسیم 4 نیم‌دایره به مرکزیت اضلاع مستطیل و اتصال نقاط تلاقی به یکدیگر، محل حوض مرکزی را مشخص کرده که آن‌هم با ابعاد 20 در 15 متر دارای تناسب فیثاغورثی است. همچنین دهانه ایوان جنوبی را که اصلی‌ترین ایوان و منتهی به گنبدخانه و جهت قبله است، طبق طول حوض (20 متر) و دهانه ایوان‌های شمالی، شرقی و غربی را طبق عرض حوض (15 متر) در نظر گرفته و به شکل چلیپا رسیده است. سپس با جانمایی گنبد اصلی، گنبدهای فرعی، شبستان‌ها و مدرسه‌ها به شکل نهایی پلان مسجد رسیده است.
سرچشمه گرفتن ابعاد مهم مسجد از طول و عرض حوض مرکزی، شاید به خاطر جایگاه ویژه آب به‌عنوان منشأ حیات، نماد زایندگی، مظهر پاکی و اصلی‌ترین عنصر از عناصر اربعه باشد.
ابعاد و اندازه‌های مسجد جامع عباسی در اکثر منابع به‌اشتباه ذکرشده است. به‌طور مثال در اکثر منابع، ارتفاع گنبد 54 یا 52 متر، ارتفاع مناره‌های ایوان جنوبی 48 متر، ارتفاع مناره‌های سردر اصلی 42 متر و حدفاصل پوسته داخلی و خارجی گنبد 15 متر ذکرشده که همگی آن‌ها اشتباه هستند. ابعاد دقیق ارتفاعی بنا پس از مطالعه میدانی در بنا عبارت‌اند از:
ارتفاع گنبد از کف گنبدخانه تا نوک گنبد (با احتساب عَلَمَک): 50 متر، ارتفاع گنبدخانه از کف تا زیر پوسته داخلی: 35 متر، ارتفاع بین دوپوسته داخلی و خارجی گنبد: 11 متر، ارتفاع عَلَمَک نصب‌شده در بالای گنبد: 5/3 متر، ارتفاع مناره‌های ایوان جنوبی: 45 متر و ارتفاع مناره‌های سردر اصلی: 40 متر.
با بررسی دقیق و جاگذاری اندازه‌ها در نمای مقطع بنا، به وجود یک نظام هندسی خاص و یک سلسله‌مراتب ارتفاعی کم به زیاد از ابتدا تا انتهای مسجد پی می‌بریم. به‌طوری‌که ارتفاع عناصر مرتفع بنا (مناره‌ها و گنبد) با نظم خاصی به سمت قبله افزایش می‌یابد و بااینکه در اکثر مساجد، ارتفاع مناره‌ها از گنبد بیشتر است، اما در اینجا گنبد، مرتفع‌ترین و باشکوه‌ترین عنصر معماری مسجد است. همچنین ارتفاع ایوان‌ها به سمت قبله به ترتیب افزایش می‌یابد و اگر گنبدخانه را که مکان اصلی برگزاری نماز است، محل معراج انسان به‌سوی پروردگار بدانیم، تمامی عناصر بصری بنا هم ما را به سمت عروج به آسمان هدایت می‌کنند.
گنبد این مسجد، عظیم‌ترین گنبد از نوع دوپوسته گسسته نار در معماری جهان است. شاید استفاده از نام «گسسته نار» برای این نوع گنبد به خاطر تشکیل شکل شعله آتش در بین دوپوسته باشد. در عمر حدود 1000 ساله این نوع گنبد در ایران، شاهد تکامل و گسترش آن بوده‌ایم و تکامل‌یافته‌ترین و عظیم‌ترین آن در مسجد جامع عباسی ساخته‌شده است.
گنبد دوپوسته گسسته با پوشش بیرونی نار چند ویژگی مهم دارد: 1ـ به فضای داخلی گنبدخانه مقیاسی انسانی‌تر می‌دهد. 2ـ بین اجزای بدنه داخلی و پوشش آن تناسب ایجاد می‌کند. 3ـ در منظر شهری، خود را به‌طور شاخص‌تری نشان می‌دهد. 4ـ اندام‌های دورادور حیاط مانند ایوان‌ها و مناره‌ها، تناسب بیشتری با اندازه بیرونی گنبد پیدا می‌کند.
برای دستیابی به این ویژگی‌ها، نیاز به اندام‌های ساختمانی خاصی است. گنبد دوپوسته گسسته نار، اندام‌های زیر را دارد: 1ـ پوسته داخلی: آهیانه، 2ـ ساقه گنبد: گریو یا اربانه، 3ـ خشخاشی یا پره: عناصر آجری عمودی داخل دوپوسته، 4ـ کلاف‌های چوبی: شامل سه نوع عمودی یا شاهنگ، قطری یا شعاعی و مداری یا محیطی، 5ـ پوسته خارجی.
از ابتکارات ایرانیان برای برپاداشتن پوسته خارجی گنبد گسسته نار، کاربرد اندامی به نام خشخاشی است. نام خشخاشی برگرفته از ساختمان میوه گیاه خشخاش است که شکل تخم‌مرغی با پوسته‌ای نازک دارد. در بدنه پوسته آن از داخل، تیغه‌های متعددی وجود دارد که باعث استحکام پوسته نازک آن می‌شود. معماران ایرانی با الهام از ساختمان این گیاه، دیوارک‌های خشخاشی را داخل فضای دوپوسته برای مهار نیروهای فشاری و رانشی تعبیه کرده‌اند.
کامل‌ترین نمونه استفاده از خشخاشی را می‌توان در گنبد مسجد جامع عباسی مشاهده کرد. خشخاشی‌ها در این گنبد، در سه اندازه متفاوت کارشده تا نیروی فشاری را در سه سطح از ارتفاع گنبد مهار کند. 9 خشخاشی بزرگ با ارتفاع 32/13 متر، 8 خشخاشی متوسط با ارتفاع 87/11 متر و 15 خشخاشی کوچک با ارتفاع 45/8 متر، درمجموع سازه‌ای منظم و یکپارچه متشکل از 32 خشخاشی را داخل فضای دوپوش به وجود می‌آورند.
از شگفتی‌های فضای دوپوش این مسجد، آن است که باوجوداینکه قرار نبوده این فضا را کسی نظاره کند، اما به طرز خاصی دارای نظم فوق‌العاده و ریتم معمارانه است. این نشان می‌دهد که معمار، برای طراحی سازه مسجد برای ظاهر و باطن بنا به یک اندازه اهمیت قائل شده و تمام هنر خود را به کار گرفته تا یک اثر ماندگار و تحسین‌برانگیز خلق کند.
استفاده از چوب در گنبدهای دوپوسته گسسته نار دو کاربرد دارد. کارکرد نخست آن برای داربست است. پوسته‌های خارجی از درون ساخته می‌شوند و هنگامی‌که ارتفاع پوسته زیاد می‌شود، از داخل نیاز به داربست دارند. برای این کار، یک دیرک عمودی در مرکز قرار می‌دهند و سپس تیرهای شعاعی را که به‌طرف ساقه گنبد می‌روند، کار می‌گذارند و روی این تیرها تخته می‌اندازند. کارکرد دوم چوب در بین دوپوسته، استفاده سازه‌ای برای مهار نیروی کششی و جلوگیری از رانش است. درواقع این سازه چوبی کاربردی دوگانه دارد.
متأسفانه سازه چوبی گنبد دوپوسته مسجد جامع عباسی از بین رفته و بزرگ‌ترین آسیب این گنبد، بریده شدن شاهنگ و تیرهای چوبی قطری (شعاعی) است. در این گنبد، تنها تیرهای چوبی مداری (محیطی) نگه‌داشته شده و دو نوع دیگر سازه‌های چوبی به‌اشتباه حذف‌شده که این امر، مقاومت گنبد را در برابر نیروهای کششی و رانشی بسیار پایین آورده و نشانه آن، ترک‌های بسیاری است که داخل فضای دوپوسته دیده می‌شود. این ترک‌ها بعضاً ترک‌های عمیقی هستند و در بعضی نقاط، باعث جدا شدن خشخاشی‌ها از پوسته خارجی گنبد شده‌اند.
آنچه ازنظر گذشت، بخش اندکی از راز و رمزهای نهفته در هنر و معماری مسجد جامع عباسی اصفهان و گنبد منحصربه‌فرد آن بود و قطع به‌یقین، اسرار نهفته بسیاری از آن هنوز مورد کنکاش و جستجو قرار نگرفته است. پی بردن به این ناشناخته‌ها کمک می‌کند که ذهن خلاق معماران و هنرمندان تاریخ سرزمین خود را دریابیم و با نحوه جهان‌بینی، تفکر و اندیشه‌های بی‌بدیل آن‌ها آشنا شویم تا شاید تلنگری بر افکارمان بزند و به‌جای تقلیدهای ناقص و بدون ریشه از اندیشه‌های معماری و شهرسازی بیگانه، به اصول معماری گذشته و نحوه تفکر و اندیشه خلاق معماران، هنرمندان و صنعتگران تاریخ کهن خود برگردیم.
کارشناس ارشد مرمت و احیای بناها و بافت‌های تاریخی