روز جهانی صنایع دستی؛ جایگاه صنایع دستی در ایران کجاست؟

به گزارش ایمنا، صنایع دستی، به مجموعه‌ای از هنرها و صنایع گفته می‌شود که محصول آن‌ها به طور عمده با استفاده از مواد اولیۀ بومی، به کمک دست و ابزار دستی ساخته می‌شود. در هر یک از فرآورده‌های این صنایع، ذوق هنری و خلاقیت فکری صنعتگرسازنده، به نحوی تجلی می‌یابد و همین عامل، وجه تمایز اصلی این گونه محصول‌ها از مصنوعات مشابه ماشینی و کارخانه‌ای است . صنایع دستی، حاصل روح ملت‌ها و دستاورد هنرهای آموخته از نسلی به نسل دیگر است. بنابراین، صنایع دستی تنها کالائی برای مبادله نیست، بلکه خصوصیات فرهنگی و ویژگی‌های قومی، از طریق این کالا مبادله می‌شود و نوعی ارتباط فرهنگی در میان جامعه‌ها پدید می‌آورد.

شورای جهانی صنایع دستی

صنایع دستی، پس از جنگ جهانی دوم، با محتوای هنری و فرهنگی، مورد توجه کشورهای پیشرفته قرار گرفت. در دهم ژوئن برابر با بیستم خرداد سال ۱۹۶۴ میلادی، نخستین همایش‌ جهانی با شرکت مسئولان اجرائی، استادان دانشگاه، هنرمندان و صنعتگران بیش از ۴۰ کشور جهان، در نیویورک برگزارشد. در قطعنامۀ پایانی آن همایش، تأسیس «شورای جهانی صنایع دستی»، به عنوان نهاد وابسته به یونسکو تصویب‌ شد. سالروز تأسیس این همایش، به عنوان «روز جهانی صنایع دستی» نامگذاری شد . با راه‌اندازی شورای جهانی صنایع دستی، صنایع دستی و سنتی، به صورت بخشی از حیات فرهنگی- اقتصادی ملت‌ها، مورد توجه قرار گرفت. ایران، از سال ۱۳۴۷ خورشیدی برابر با ۱۹۶۸میلادی از طریق سازمان صنایع دستی کشور، به عضویت این شورا درآمد و در مجمع آسیا و اقیانوسیۀ آن، مشغول فعالیت شد. این شورا، در ابتدا با شمار محدودی از اعضا کار خود را آغازکرد. اما هم‌اکنون، ۹۰ کشور جهان را تحت پوشش دارد و دبیرخانۀ آن، در شهر آمستردام هلند قرار دارد .

هدف اصلی شوای جهانی صنایع دستی، برپایی جنبش صنایع دستی برای ارائه آینده ای بهتر برای سازندگان یا تولیدکنندگان صنایع دستی در سراسر جهان است. این شورا، به گونه ای مشاوره ای با یونسکو در ارتباط است . شورای جهانی صنایع دستی (World Crafts Council) که در سال ۱۹۶۴ تأسیس شده، سازمانی غیر انتفاعی و غیر دولتی است. هدف این شورا، توان‌بخشی جایگاه صنایع دستی به مثابه بخشی حیاتی از فرهنگ و زندگی اقتصادی، ارتقاء همکاری میان سازندگان صنایع دستی در جهان، تشوق، کمک، و راهنمایی آنها، و توسعه اقتصادی از طریق فعالیت‌های ایجاد درآمد است. به طور خلاصه، مأموریت ، شورای جهانی صنایع دستی آوردن صنایع دستی و سازندگان آن به جریان اصلی زندگی است، با پیوند دادن با گذشته از طریق حفظ سنت های به ارث رسیده و با آینده بواسطه کاربرد فن آوری مدرن در آزمایش، نوآوری و دسترسی به بازارهای جدید. اعضای شواری جهانی صنایع دستی، علاوه بر اینکه در پروژه هایی که خاص هر یک از مناطق پنج گانه(آفریقا، آسیا- اقیانوسیه، اروپا، آمریکای لاتین و آمریکای شمالی) است درگیر هستند، با یکدیگر و در بین مناطق در انجام برنامه های بزرگ مقیاس همکاری می کنند. اعضای این شورا در طیف وسیعی از فعالیت‌های داخلی و بین المللی مشاکت می جویند، همچون سمینارها، کارگاه ها، نمایش گاه ها، مسابقات، برنامه های مبادله و کنفرانس های تخصصی که بر بسیاری از ابعاد صنایع دستی متمرکزند. شواری جهانی صنایع دستی بر نیاز به دادن شأن، احترام و اعتماد به نفس به سازندگان صنایع دستی تأکید می ورزد، تا آنها را بشناساند، با این عقیده که این افراد گنجینه زنده میراث فرهنگی ما را در دستان شان حمل می کنند.

مهمترین اهداف شورای جهانی صنایع دستی

- هدفِ تشویق، کمک و راهنمایی صنعتگران دستی و همچنین بالا بردن سطح اطلاعات تخصصی و حرفه ای آنها با توجه به زمینه های متفاوت فرهنگی موجود در هر یک از کشورهای عضو .

- حفظ و تقویت صنایع دستی و تجلی آن به صورت رکن عمده ای از حیات فرهنگی ملتها .

- ایجاد همبستگی میان صنعتگران دستی سراسر جهان .

چگونگی پیدایش صنایع دستی

قدمت و تاریخچه صنایع دستی را می توان با خلقت بشر و برای رفع نیازها و حوائج شخصی و اساساً بقا، همزمان دانست. از نمونه های آن سنگ نبشه های داخل غارها، زیراندازها، سلاح ها، البسه ها، ظروف گلی و فلزی و...را می توان نام برد. گزافه نیست اگر گفته شود صنایع دستی، عمری به قدمت عمر بشر دارد. سابقه صنایع دستی، به عصر حجر باز می گردد. در این دوره، ساخت ظروف و همچنین بعضی ابزار مصرفی در زندگی روزمره مانند نیزه و خنجر از سنگ برای صید و شکار حیوانات معمول شد. رفته رفته به علت پیشرفت فکری، دیگر مواد موجود در طبیعت مانند خاک رس، چوب، سنگ آهن، مس و سرانجام پشم و کرک حیوانات و الیاف گیاهی نیز مورد استفاده قرار گرفت؛ به طوری که پیشینه ساخت اشیای سفالی و مسی، به بیش از چهار هزار سال پیش می رسد . دوره رنسانس در اروپا، در تکامل هنری صنایع دستی تأثیر انکارناپذیری به جا گذاشت و در نتیجه، افزون بر حفظ جنبه های مصرفی بسیاری از تولیدات دستی، موجب افزایش ارزش هنری و تزئینی آنها شد. ایران زمین نیز از هفت هزار سال پیش، بیرق هنر نیاکان خویش را به عنوان سند هویت ملی به رخ جهانیان کشیده است .

ایران و صنایع دستی

در ایران این هنر- صنعت از قدمت و سابقه دیرینه ای برخوردار است و دارای پشتوانه ای غنی ست که ریشه های عمیق و مستحکم آن در تاریخ و تمدن کشور هویت فرهنگی و معرفت و معنویت، کمال خواهی، حق طلبی و خداجویی هنرمندان و صنعتگران گرانقدر در طول تاریخ بوده است . از مجموعه کتابهایی که از نویسندگان و باستان شناسان خارجی و ایرانی بر جای مانده این چنین استفاده می شود که در ایران همانند تمام نقاط دنیا پس از ظهور انسان بر روی کره زمین و هر جا که آب و هوای مساعد وجود داشت گروه های انسانی توانستند زندگی سرگردان را ترک گفته و با شعور ابزارسازی دست به ایجاد تمدن جدید زده است. شیوه این تحولات ارتباط مستقیم با انسان و محیط مسکونی او داشته است و حیات اجتماعی بشر ابتدایی با آغاز کشاورزی و دامداری و احداث مجتمع های مسکونی(دِه یا شهر) کشف فلزات و ساخت ابزار فلزی نمونه های مشخصی از رشد و فعالیت های ذهنی بشراست. مجموعه این دستاوردها موجب تغییر در نحوه نگرش انسان بر جهان شده است و بر این مبنا واقع گرایی هنری انسان جای خود را به گرایش های آرمانی در انواع هنر و صنعت داد که کمتر با واقعیت های عینی دنیای پیرامون منطبق بود. ماحصل این کوشش انسان با گسترش شهرها و راهها و نیز تجارت بین کشورها رابطی شد بین گروه های انسانی و عامل انتقال دهنده فرهنگ آنها. نویسندگانی چون آلفونس گابریل در کتاب جهان شرق دور و نیز در بیابان ایران تنها اطلاعات جامع و کاملی از هنرهای ایران و تمدن مردمانی به دست می آورد که بی سر و صدا در حاشیه کویر زندگی می کنند . نویسنده ای دیگر در کتاب معروف خود به نام راهی از میان ایران شرقی اطلاعاتی در مورد زندگی مردم شرق ایران، شیوه تغذیه و ابزارآلات کشاورزی می دهد و نشان می دهد که ایرانیان وارث آیین و تمدنی هستند که نیاکان آنها برای به وجود آوردن آن مبارزات طولانی کرده اند و آنها نیز باید بیاموزند که چگونه آنها را حفظ نمایند و به نسل های بعد از خود انتقال دهند . بدیهی است صنایع دستی ایران با قدمت و پیشینه ای کهن دارای شاخه های متعدد و از لحاظ مکانی داری گستردگی و وسعت چشمگیری است. صنایع دستی هرمزگان، صنایع دستی شمال و شمال شرق ایران و صنایع دستی اصفهان مهمترین گروه تولیدات هنری ایران را شامل می شوند .

صنایع دستی و اشتغال

بدون تردید یکی از دلایل مهم در توجیه جنبه های مثبت صنایع دستی، به اثرات آن در مبارزه با انواع بیکاری مربوط می شود. بیکاری، یکی از مسائل پیچیده کشورهای رو به رشد است که از افزایش سریع جمعیت سرچشمه می گیرد. در بین انواع بیکاری، شایع ترین آن در کشورهای در حال توسعه، بیکاری پنهان است. به ویژه در آن دسته از کشورها که هنوز ساختار جامعه کشاورزی و روستایی به صورت سنتی و کهن باقی مانده است، بیکاری پنهان بیشتر به چشم می خورد. صنایع دستی با قابلیت ها و خصوصیات ویژه خود، می تواند نقش مهمی در حل معضل بیکاری و ایجاد اشتغال برای بیکاران ایفا کند .

اصفهان، شهر جهانی صنایع دستی

صنایع دستی اصفهان در طول قرن های متمادی به عنوان نماینده هنر اصیل قوم ایرانی در جهان معرفی شده است. از این رو اگر اصفهان را مهد صنایع دستی ایران بنامیم سخنی به گزاف نگفته ایم، چرا که ویژگی های فکری و روانی صنعتگر اصفهانی مانند ذوق، هنر، پشتکار و قناعت موجب شده است تا فرآورده های دست ساز اصفهان نه تنها در کشورمان خریداران فراوان داشته باشد بلکه مسافران و گردشگران و علاقه مندان خارجی نیز طالب دست ساخته های اصفهان با ویژگی های خاص آن باشند، انتخاب اصفهان به عنوان دومین شهر جهانی صنایع دستی در سال ۲۰۱۵ نیز شاهدی بر این مدعا است. در آخرین جلسه شورای جهانی صنایع دستی در سال ۲۰۱۵ که نمایندگانی از قاره‌های آمریکا، افریقا، اروپا، اقیانوسیه و آسیا در آن حضور داشتند، ۶ شهر نامزد کسب این عنوان بودند که در نهایت شهر اصفهان به عنوان شهر صنایع دستی جهان انتخاب شد. از مجموع ۶۵۶ رشته صنایع دستی رایج در دنیا، ۳۶۰ رشته آن در ایران وجود دارد و از این میان، یک ‌سوم صنایع دستی دنیا در استان اصفهان وجود دارد، زیرا این استان از ۱۹۶ رشته صنایع دستی برخوردار است؛ ضمن اینکه هجدهمین اجلاس شورای جهانی صنایع دستی، نخستین نشست بین‌المللی فرهنگی در تاریخ جمهوری اسلامی ایران بود که با حضور میهمانانی از ۲۰ کشور جهان به میزبانی شهر اصفهان در هتل عباسی برگزار شد، این در حالی است که اصفهان پس از انتخاب به عنوان شهر جهانی صنایع دستی، در کمتر از یک سال توانست میزبانی این نشست را برعهده بگیرد. اجلاس جهانی صنایع دستی دستاوردهای بسیار مهم فرهنگی را هم برای شهر اصفهان و هم برای کشور ایران به همراه داشت، به طوری که علاوه بر انتخاب ایران به عنوان مدیر غرب آسیا در حوزه صنایع دستی، ایران در سی و ششمین مجمع عمومی آسیا و اقیانوسیه انتخاب شد و مورد تجلیل قرار گرفت . ازجمله فرآورده های دست ساز اصفهان می توان به خاتم، مینا، مینیاتور، نقاشی روی صدف، نمد مالی، خراطی، قالی بافی، گلیم بافی، زری و مخمل بافی، ملیله و نقره سازی، چشمه دوزی، قلمکار، قلمزنی روی مس و برنج، ورشو سازی، کاشی سازی، گچبری- گره چینی، قلمدان سازی، خوشنویسی، مسگری، منبت کاری، سفالگری، نقاشی و صحافی اشاره کرد.

نگریستن به روستاها از دریچۀ صنایع دستی

سرپرست معاونت صنایع دستی استان اصفهان با اشاره به اینکه هرساله در روز جهانی صنایع دستی برنامه هایی پیش بینی و اجرایی می شود که هدف آن ها حفاظت و صیانت از داشته های میراث فرهنگی است که از گذشته به ما به ارث رسیده و امروزه با عنوان صنایع دستی از آن ها یادمی شود، به خبرنگار ایمنا گفت: یکی از اهداف از بزرگداشت صنایع دستی، ادآوری این نکته است که بگوییم در دنیایی که ماشین، همۀ شئونات را دربر می گیرد، داشته ها و اصالتِ ما و آثاری که بار فرهنگی دارند چه چیزهایی هستند.

جعفر جعفرصالحی افزود: بزرگداشت صنایع دستی در استان اصفهان نیز همه ساله برگزار شده است با این تفاوت که در هر سال، رویکرد خاصی را موردنظر قرار می دهد. برای مثال سال گذشته از خادمان صنایع دستی تجلیل شد اما امسال به فراخور برنامه هایی که در حوزه اقتصاد مقاومتی و در بحث برنامه ششم توسعه وجود دارد و براساس انتخاب شعار سال ۹۶ ازسوی مقام معظم رهبری با عنوان "اقتصاد مقاومتی، تولید و اشتغال"، نگاه ویژه ای ازسوی دولت به اصفهان درخصوص ایجاد اشتغال در بحث صنایع دستی وجود دارد؛ ضمن اینکه به مناطق کمتر توسعه یافته و روستاها در بحث اشتغال در حوزه صنایع دستی، توجه ویژه ای شده است.

وی تصریح کرد: طرح ضربتی که در حوزه اشتغال از سوی عالی ترین مقام اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری عنوان شد، بر این تأکید داشت که روستاهای هدف را موردنظر قرار دهیم. براساس این تفکرات و شناخته شدن جایگاه روستاها در دنیا و همچنین نامیدن اصفهان با عنوان شهر جهانی صنایع دستی، در اوج قدرت هنر قرار دارد و لذا لازم است به رشه های این درخت نیز که با نام صنایع دستی یاد می شود توجه کرد. ریشه های این درخت در روستاها و شهرستانها هستند که به نوعی این تنۀ درخت صنایع دستی را منتفع می کنند و اصفهان عنوان شهر جهانی صنایع دستی را وامدار هنرمندان شهر اصفهانو همچنین هنرمندانی است که در روستاها و شهرستانهای استان در زمینه صنایع دستی فعالیت دارند و خدمت رسانی می کنند.

جعفرصالحی با تأکید بر اینکه در برنامه روز جهانی صنایع دستی، تعدادی از کارآفرینان روستایی را شناسایی شده اند و از آنها تجلیل خواهدشد، ادامه داد: در استان اصفهان خانه ترویج صنایع دستی را وجود نداشت اما اولین خانه ترویج صنایع دستی در روستای محمدآباد آران و بیدگل با همت بخشدار منطقه محمداباد ایجاد شد که در مراسم روز جهانی صنایع دستی تجلیل خواهند شد. همچنین تجلیل از مدیریت بازرسی اصناف استان در حوزه صنایع دستی که تلاش ویژه ای را درجهت جلوگیری از قاچاق صنایع دستی داشته اند، از دیگربخشهای این برنامه است. ضمن اینکه با توجه به اینکه تعداد ۲۴ کارگاه در اصفهان برای اولین بار در کل کشور، گواهی کیفیت تولید دریافت کرده اند، بر این اساس گواهی ها در روز جهانی صنایع دستی اهدا خواهد شد که زمینه ای را برای ترغیب و تشویق دیگر تولیدکنندگان به عرضه کالاهای باکیفیت فراهم کند.

سرپرست معاونت صنایع دستی استان اصفهان به تجلیل از برخی هنرمندان که در بحث تزئینات وابسته به معماری فعال هستند و همچنین تقدیر از برخی انجمن های حوزه صنایع دستی نیز در روز جهانی صنایع دستی اشاره کرد و گفت: هیچ زمانی روستاها از دریچه صنایع دستی نگریسته نشده اند، لذا نمایشگاهی تخصصی در حوزه صنایع دستی روستایی در کنار محل اتاق بازرگانی برگزار می شود تا مخاطب با توانمندیهای روستایی در حوزه صنایع دستی آشنا شود. این نمایشگاه بعد از عید سعید فطر به مدت یک در نقش خانه هنرهای سنتی هفته ادامه خواهد یافت.

جعفر جعفرصالحی به ایجاد غرفه های صنایع دستی در سیتی سنتر اشاره کرد و ادامه داد: تعداد ۲۵ هنرمند در ۲۰ غرفه در مزکز خرید سیتی سنتر، به آثارشان می پردازند. نیت اصلی این است که غالباً در سیتی سنتر آثار لوکس و غیرایرانی و درواقع محصول ماشین ارائه شده است و ما با ارائه صنایع دستی درصد هستیم که مخاطبان به مقایسه ای میان آثار ماشینی و هنرهای دستی بپردازند و بتئانیم جایگاه و پایگاهی را در قلب تجاری شهر در حوزه صنایع دستی ایجاد کنیم و بگوییم صنایع دستی با همه ایده ها و ذائقه ها می تواند کنار بیاید و نقش آفرین باشد و به نوعی بازاریابی و بازراسنجی داشته باشیم. ضمن اینکه قطعاً ایده های مخاطبان نیز می تواند در این زمینه که چه نوع صنایع دستی تولید شوند تا بتوانند در مناطق امروزی و مدرن نیز قابلیت عرضه داشه باشند، برای تولیدکنندگان صنایع دستی راهگشا باشد چراکه عرضه صنایع دستی تنها باید به میدان باشکوه امام با بافت زیبای سنتی اش محدود شود.

گفتنی است، دهم ژوئن هر سال مصادف با ۲۰ خرداد است و روز جهانی صنایع دستی خوانده شده است، همزمان با این روز، شنبه ۲۰ خردادماه ساعت ۱۷:۳۰ مراسمی به منظور بزرگداشت این روز در محل اتاق بازرگانی استانی برگزار می شود و از کار آفرینان صنایع دستی روستائی استان اصفهان تجلیل خواهد شد، ضمن اینکه در حاشیه این مراسم فرهنگی، نمایشگاهی نیز از آثار صنایع دستی، هنرمندان روستاهای استان اصفهان برپا می گردد

شیرین مستغاثی