دارالبطیخ؛ گورستان محقر سلطنتی
خواجه نظامالملک، وزیر ایرانی که در ساخت اصفهان سلجوقی نقش مهمی داشت، به شکلی غریبانه، جایی در میانه محله دارالبطیخ آرمیده و تلاش‌ها برای پررفت‌وآمد کردن مقبره محل دفن او هنوز به نتیجه‌ای نرسیده است.
«این مقبره مدتی مخفی بود تا در زمان ظلالسلطان، میرزا محمدعلی‌خان وطواط، منشی حکومت و متولی امامزاده احمد، در مقام تحقیق و تفتیش برآمد تا در آن را آنجا که خانه پیرزنی بود، پیدا کردند با سنگ‌لوح عالی. لیکن حالیه سنگ‌ها مفقودشده و به اسم دخترهای امام موسی، بعضی آنجا را زیارت می‌کنند.»
این چیزی است که میر سیدعلی جناب در کتاب «آثار و ابنیه اصفهان» درباره قبرستان امروز خاموش و بی‌رونق دارالبطیخ نوشته، قبرستانی در محله دارالبطیخ که گویا اهالی، آن را بیشتر دالبیتی یا دالبتی تلفظ می‌کنند و به دلیل این‌که در دوره‌ای، بازار میوه و سبزی داشته، به این نام نامیده می‌شود. (دارالبطیخ به معنی خانه خربزه است) این محله، امروزه در کوچه‌پس‌کوچه‌های خیابان تازه‌ساز نظامالملک که ازیک‌طرف به خیابان احمدآباد و از طرف دیگر به خیابان ولی‌عصر منتهی می‌شود، واقع‌شده است. مقبره‌ای که خواجه نظامالملک طوسی، وزیر ایرانی سلجوقیان ترک‌تبار هم در آن دفن شده، وزیری که پدرش از دیوانیان دربار غزنوی بود و پسرانش هم بعداً وزیر سلجوقیان شدند. او که 30 سال وزارت آلب ارسلان و ملکشاه را به عهده داشت، در دوران پایتختی اصفهان، بانی ساخت مسجد جامع شد و نظامیه‌های علمی راه انداخت.
این مقبره در کوچه پاچنار که به‌رسم محله‌های تاریخی، کف‌پوش موزاییکی دارد، قرارگرفته، کوچه‌ای که قبلاً چنار قطور و کهنی داشته، چناری که به‌مرورزمان خشکیده و بریده شد. در این مقبره، به‌جز خواجه نظامالملک، ملکشاه و سلطان سنجر سلجوقی، ترکان خاتون، همسر ملکشاه و تنی چند از شاهزادگان و بزرگان حکومتی سلجوقی دفن شده‌اند. این قبرستان که به «مقبره پاچنار» و «تکیه پاچنار» هم مشهور است و به دلیل دفن خواجه نظامالملک، «تربت نظام» و به دلیل دفن فرزندش، بهاءالملک، «تربت بهایی» هم نامیده می‌شود، بخشی از مدرسه بزرگ ملکشاهی بوده، مدرسه‌ای که در دوره ملکشاه و زیر نظر نظامالملک ساخته شد و به گفته شاردن، جهانگرد فرانسوی تا زمان صفویه دایر و به مدرسه دارالبطیخ مشهور بوده، مدرسه‌ای در محله کران در میان باغی مصفا که نهر پرآبی از آن می‌گذشت.
گویا این باغ و نهر تا دوره پهلوی اول هم پابرجا بود، تا این‌که اندک‌اندک به‌جای آن، خانه‌های مسکونی ساختند. این مقبره امروزه به قطعه زمین کوچکی با ساختمانی به نسبت نوساز، محقر و بدون تزیینات تبدیل‌شده و ساختمان سلجوقی آن‌هم کاملاً نابودشده است. طبق گفته مردم محلی، کاشی‌های مقبره از قبل وجود داشته، ولی سقف ایوان آن را با آجر به‌تازگی ساخته‌اند و سردر هم متفاوت از امروز بوده است.
به گفته مردم محلی در دوره پهلوی دوم، در این مقبره، مجالس روضه‌خوانی برگزار می‌شد و پس‌ازآن هم به انبار مخروبه دربسته‌ای تبدیل شد، تا این‌که سازمان میراث 9 سال پیش، آن را مرمت کرد و دو سال پیش هم، شهرداری آن را احیا کرد و تصمیم به تبدیل آن به خانه سلجوقیشناسی اصفهان برای پژوهش بیشتر درباره اصفهان عهد سلجوقی گرفت. با همه این‌ها این مقبره که کوبه‌های در قدیمی آن‌هم دزدیده‌شده، به رونق چندانی دست نیافته، به‌طوری‌که تنها در ایام عید نوروز، هرروز باز است و در روزهای دیگر سال، تنها سه روز در هفته هر بار به مدت سه ساعت فعالیت می‌کند. مسئله دیگر این است که به دلیل ساخته‌شدن خانه‌های مسکونی فراوان در کنار این مقبره محقر، ساختمان بلندمرتبه‌ای در کنار آن قد علم کرده و موجب مخدوش شدن فضای بصری آن شده است.
بااین‌وجود راهنمایانی هستند که درباره این مقبره توضیح دهند. ناصر حق‌شناس، یکی از آن‌ها است. او می‌گوید: «سلجوقیان، اهل سنت بودند و احتمالاً سنگ‌قبر خواجه در دوره صفوی با تسلط مذهب تشیع تغییر کرده، چراکه نوع حجاری این سنگ بیشتر شبیه به آثار دوره قاجار است، آیات قرآنی هم در حاشیه این سنگ‌نوشته شده و اساتید باید با خوانش متن‌ها و نوع معماری سنگ درباره‌اش نظر دهند.»
او توضیح می‌دهد که کمی بعد از ترور خواجه، ملکشاه سلجوقی نیز می‌میرد که یکی از قبرهای مقبره منسوب به او است و روی سنگش که کارشناسان، آن را متعلق به دوره صفوی می‌دانند، آیات قرآنی و گل‌وبوته حجاری‌شده است. حق‌شناس می‌گوید: «سنگ‌قبر فرد دیگری که سال فوت او بر روی آن ذکر نشده، معماری نزدیک به سنگ‌قبر خواجه نظامالملک دارد و سوره توحید و آیت‌الکرسی بر روی آن حجاری‌شده است. دو سنگ‌قبر دیگر مربوط به دوره قاجار هم در این قبرستان وجود دارد. سه قبر دیگر هم هست، یکی منتسب به ترکان خاتون، همسر ملکشاه و دوتای دیگر منتسب به برکیارق و محمود، دو فرزند ملکشاه. بر روی این سنگ‌ها هم آیات قرآنی حجاری‌شده، ولی نامی ندارند و احتمالاً در دوره صفوی تعویض شده‌اند.»
او از سنگ‌قبر دیگری با ویژگی‌های دوره صفوی و با گل‌وبوته و آیات قرآنی در اطراف آن می‌گوید که بر روی آن، نوشته‌شده «فریاد ز رفتن محمد مؤمن/ کز بخل حیات خویشتن طرف نبست» و تاریخ 989 هجری قمری بر روی آن حجاری‌شده، تاریخی مربوط به دوره شاه‌طهماسب صفوی. حق‌شناس می‌گوید: «خطاطی به نام محمد مؤمن در قرن 11 و دوره صفوی زندگی می‌کرده، اما زمان زندگی او با زمان مرگ محمد مؤمن مدفون در این مقبره تناسبی ندارد.»
دو سنگ‌قبر دیگر هم در وسط این مقبره واقع‌شده که هیچ نوشته و شجره‌نامه‌ای ندارد و در کتاب‌های تاریخی هم چیزی درباره‌شان نوشته‌نشده، ولی مردم محلی، آنان را نوادگان یکی از امامان می‌دانند که البته استناد تاریخی ندارد. به گفته حق‌شناس، قبر میرزاتقیخان کوزه‌کنانی، مربوط به دوره پهلوی اول که براساس نوشته روی قبر در 1301 شمسی فوت کرده و احتمالاً از شخصیت‌های فرهنگی یا مذهبی اصفهان بوده، از دیگر قبرهای این مقبره است.
عباس برکت از اهالی محله دارالبطیخ هم می‌گوید: «کسی زیاد این مقبره را نمی‌شناسد و توریست‌ها و مسافران داخلی، تک‌وتوک به آن می‌آیند. به گفته او قرار بوده تابلویی بر سر خیابان برای معرفی محل این مقبره نصب شود، ولی هنوز چنین اتفاقی نیفتاده، تابلوی قبلی ورودی دارالبطیخ را هم برای موزاییک کردن کف کوچه برداشته‌اند و هنوز تابلویی جایگزین آن نشده است.»
برای خواندن یادداشت محمدعلی ایزدخواستی درباره دارالبطیخ به اینجا مراجعه کنید.