معرفی کاروانسراهای ثبت جهانی شده استان
کاروان‌سرای تاریخی هویت ماندگار اصفهان
9 کاروانسرا در استان اصفهان قرار دارد. کاروانسراهای گز، امین‌آباد، مرنجاب، نیستانک، کوهپایه، گبر آباد، مهیار و شیخعلی خان از استان اصفهان در فهرست میراث جهانی به ثبت رسیده است.
در چهل و پنجمین نشست کمیته میراث جهانی سازمان علمی و تحقیقاتی ملل متحد (یونسکو) که در شهر ریاض پایتخت کشور عربستان در حال برگزاری است، پرونده ۵۴ کاروان‌سرای ایرانی مطرح و این آثار ارزشمند تاریخی به‌عنوان بیست و هفتمین اثر تاریخی و طبیعی ایران در فهرست میراث بشری به ثبت ملی رسید که در میان آنها 9 کاروانسرا در استان اصفهان قرار دارد. کاروانسراهای گز، امین‌آباد، مرنجاب، نیستانک، کوهپایه، گبر آباد، مهیار و شیخعلی خان از استان اصفهان در فهرست میراث جهانی به ثبت رسیده است. در ادامه به معرفی این 5 کاروانسرا از میان 9 کاروانسرا می‌پردازیم:
کاروان‌سرای گز
قدمت: صفویان
موقعیت: شهرستان شاهین‌شهر و میمه
در شمال اصفهان شهری که گویش ویژه‌ای داشته و قدمت چندین هزارساله‌اش ساکنان و مهمانان بسیاری را در خود جای‌داده است. یکی از نمونه‌های جالب کاروانسراهای دوره شاه‌عباس اول قرار گرفته است، کاروان‌سرای گز یکی از کاروانسراهای بی‌بدیل ایران است که معماری و جغرافیای آن سبب شده تا موردتوجه سیاحان و مسافران قرار گیرد. طول این کاروان‌سرای تاریخی در قسمت خارج آن از مشرق به مغرب ۹۶ متر و عرض آن از شمال به جنوب ۸۳ مترو در داخل کاروانسرا طول صحن آن از مشرق به مغرب پنجاه متر و عرض آن ازشمال به جنوب ۴۰ متراست. در چهارگوشه کاروانسرا چهار برج دیگری بنا شده که منظره آن ازدور هم نمایان است و برای دیده بانی به‌کار می‌رفته است. ارتفاع سردر باشکوه کاروان‌سرای گز یازده متر است و نمای خارجی آن شامل ایوان‌های فوقانی و تحتانی با جرزها وپشت بغل‌های کاشیکاری ازنوع معقلی می‌باشد. قسمت فوقانی سر در ورودی کاروانسرا نیز تزئینات جالبی ازنوع کاشیکاری معقلی دارد.
کاروان‌سرای مرنجاب
قدمت: صفویان
موقعیت: شهرستان آران و بیدگل
کاربری: اقامتگاه
علاقه مندان به تورهای رصدی و نجوم با این کاروانسرا آشنا هستند کاروانسرایی که یکی از زیباترین کاروانسراها در میان کویر مرنجاب است سال ۱۰۱۲ هجری قمری، کلنگ آن در کویر مرنجاب زده شد. شاه عباس در راستای سلسله پروژه‌های کاروانسراسازی که در مسیرهای اصلی و پر رفت و آمد جاده ابریشم اجرا می‌کرد، دستور ساخت کاروان‌سرای مرنجاب را روی تپه‌ای واقع در کنار چشمه و قنات آب شیرین و جنوب دریاچه نمک صادر کرد؛ بنابراین «آقاخضر نهاوندی» که در آن زمان حاکم کاشان بود، همت کرد و کاروان‌سرای آجری مرنجاب را برپا ساخت. این کاروانسرا نقش استراحتگاه مسافران را داشت و همچنین نقش پاسداری از راه پر رفت و آمدی را عهده‌دار بود که پایتخت (اصفهان) را به مشهد مقدس وصل می‌کرد.
«اسکندر بیک منشی» در کتاب «عالم‌آرای عباسی» از کاروان‌سرای مرنجاب به‌عنوان کاروانسرایی معتبر در کنار جاده‌ای نام برده است که شاه عباس در وسط کویر نمک احداث کرده بود.
کاروان‌سرای امین‌آباد
قدمت: صفویان
موقعیت: شهرضا
کاربری: اقامتگاه
شهرضا به دلیل قرارگیری در مسیر میان شهرهای اصفهان و شیراز میزبان مسافران و کاروان‌های بسیاری بوده است. کاروانسراهای زیادی در این شهر و شهرها و روستاهای اطرافش ساخته شده ک مشهورترین آن کاروان‌سرای امین‌آباد است که امروز به‌عنوان اقامتگاه از مهمان پذیرایی می‌کند. قدمت ساخت کاروان‌سرای امین‌آباد شهرضا همچون سایر کاروانسراهای فلات مرکزی ایران، به قرن دهم هجری قمری و دوره صفویه باز می‌گردد. ساخت کاروانسراها در این دوره به‌واسطه تصمیم شاه‌عباس یکم برای بازسازی و احیای جاده ابریشم صورت گرفت. شاه‌عباس برای احداث این کاروانسراها، عموماً از معماران خبره استفاده می‌کرد. طاق‌ها، حجره‌ها، اندرونی‌ها و بیرونی‌های متعدد، از جمله ویژگی‌های مشترک کاروانسراها در این دوره قلمداد می‌شود.
کاروان‌سرای نیستانک
قدمت: صفویان
موقعیت: نائین
کاروان‌سرای نیستانک نائین در جاده اردستان به نایین، روستای نیستانک، در فاصله سی کیلومتری شمال غربی نائین از توابع استان اصفهان واقع شده است. این بنا در زمان سلطنت قاجار و با توجه به موقعیت مکانی و آب و هوای منطقه نائین بنا شده است. کاروان‌سرای نیستانک نائین توسط تاجری یزدی به نام کلاه دوز احداث شده است. طراح این بنا احتمالاً به دلیل امنیت این منطقه، هیچ برجی را در بنا طراحی نکرده است. در انتهای اضلاع چپ و راست ورودی، دو تخت دایره ساخته شده که محلی برای فروشندگان روستایی بوده است. دو ردیف صفه (سکو) در دو سوی دروازه ورودی جای گرفته اند. این صفه‌ها برای استراحت بوده که در هر کدام از آنها بخاری دیواری و طاقچه تعبیه شده است.
سقف بنا گنبدی شکل بوده و ورودی با آجرهای لعابی شکل گرفته، که این موارد شکوه خاصی به بنا بخشیده اند. در معماری سنتی ایران به خصوص در مناطق گرمسیر، در مسیر ورودی‌های بناها به فضای داخلی، نیاز به یک سازه به‌عنوان کاهش دهنده گرما و آفتاب بوده، و این عمل را هشتی‌ها انجام می‌داده اند.
کاروان‌سرای شیخعلی خان
قدمت: صفویان
موقعیت: شهرستان شاهین‌شهر و میمه
در میان کاروانسراهای ایران کمتر کاروانسرایی را می‌توان یافت که سلطتنی بوده و تنها از دربار و پادشاهان وقت میزبانی می‌کرده است. کاروان‌سرای ثبت جهانی شده شیخعلی خان از جمله همین کاروانسراهای لوکس و سلطنتی است. کاروان‌سرای شیخ علیخان در روستای چاله سیاه (جهاد آباد) در ۴۰ کیلومتری شمال غرب اصفهان واقع شده و بنایی لوکس و مجلل بوده چون گروه‌های سیاسی و رسمی کشورهای اروپایی و همینطور میهمانان خارجی، قبل از ورود به اصفهان در این کاروانسرا پذیرایی و اسکان می‌شدند. از آنجایی که کاروان‌سرای شیخ علیخان در آن زمان شکوهی بینظیر داشته در سفرنامه تعدادی از جهانگردان توصیف معماری آن آورده شده است.
یکی از سفرای فرانسه در زمان مشروطیت در مسیر مسافرت از اصفهان مدتی در این کاروانسرا بوده و در کتاب خود آورده که اینجا بیشتر اقامتگاه کاروانیانی است که به سفرهای زیارتی می‌روند و کاروان‌های باری کمتر در آن اسکان می‌کنند. کاروان‌سرای شیخ علیخان ۸۲ در ۸۲ متر وسعت دارد و طول صحن آن از شرق به غرب حدود ۵۰ متر و عرضش از شمال به جنوب حدود ۳۸ متر می‌باشد. در قسمت جنوبی بنا سر در کاروانسرا را می‌بینید و طبق کتیبه، بنا در سال ۱۰۹۸هجری قمری ساخته شده است. این کاروانسرا به دستور شیخ علیخان زنگنه و توسط استاد طاهر فرزند استاد رضا اصفهانی بنا شده و هنرمندان زیادی در ساخت آن نقش داشته اند به همین دلیل می‌توان آن را نمونه ای زیبا از کاروانسراهای دروه صفوی دانست. در تمام بخش‌های این کاروانسرا امکانات خوبی برقرار بوده تا مسافران اقامتی راحت را بگذرانند. بنا شامل قسمت‌هایی مختلف با کاربردهای خاص است، بخش‌هایی مثل حیاط ویژه برای خانوم ها، نانوایی، اَزخانه، حجره‌هایی برای اقامت نگهبانان، تالارهای ۸ ضلعی و …. که مجهز به طاقچه‌ها، رف‌ها، بخاری‌ها و … هستند، امکاناتی که در کاروانسراهای دیگر کمتر به چشم می‌خوردند.
