تلاشی برای یادآوری شهروندان به ارزشمندی معماری معاصر اصفهان

حالمان خوب نیست، دنبال فضایی برای آرامش هستیم، انگار خانه‌ها و فضاهای امروزی جوابگوی نیازهایمان نیست، هرچند بیش از گذشته در رفاه بیشتری برای زندگی در فضای خانه به سر می‌بریم، اما انگار چیزی از درونمان می‌گوید، یک‌چیزی کم است، کاری به مشکلات اقتصادی، حوادث اجتماعی و اقتصادی جامعه ندارم، بحثم این است که دیگر فضاهای امروزی برایمان آرامش‌بخش نیست با مشاهده فضای هر خانه قدیمی یاد خانه پدربزرگ و مادربزرگ خود افتاده که در حیاط و فضای متفاوت آن بازی کردیم و آرزوی بزرگ شدن کردیم اما حالا که بزرگ‌شده‌ایم در حسرت آن روزها سپری می‌کنیم بی‌خود نیست که در شهر به دنبال مکان متفاوتی می‌گردیم که حتی لحظاتی ما را به آن دوران ببرد؟ اما به‌راستی از خود پرسیده‌ایم که چه شد این حال راداریم؟ هرچند تلخ است اما واقعیت این است از زمانی این اتفاق شروع شد که به گذشته و پیشینه خود بی‌اعتنا شدیم و ارزش را در نو بودن دیدیم، این نو بودن و به دنبال نو شدن بد نیست اما زمانی بد می‌شود که در پی نو شدن گذشته و هویت خود را فراموش کنیم و همین امر باعث شد که اولین ضربه را به محیط زندگی خود یعنی همان خانه‌ها و فضای شهری خود وارد کنیم، زمانی که برای نو شدن خانه زیبای قدیمی خود را فروریختیم تا آشپزخانه اپن و ساختمان نو داشته باشیم، زمانی که قانون شهرسازی به ما اجازه نداد دیگر خانه‌های حیاط مرکزی بسازیم و همه این اتفاقات باعث شد که این حس و حال را امروز داشته باشیم و مادام آخر هفته به دنبال بیرون رفتن از این شهر و سپری کردن در طبیعت باشیم.

تأسف‌بار می‌دانی کجاست؟ حتی نسبت به خانه‌ها و فضاهای ارزشمند شهری که بخشی از گذشته‌مان است، بی‌توجهی بودیم و گذاشتیم در خاموشی کامل زیر سایه فراموشی روزبه‌روز تخریب شوند تا بنای و برجی جدید ساخته شود، یک‌بار با خود فکر نکردیم این فضاها و خانه‌ها هرچند قدیمی باشد آیا قابلیت بازسازی به‌گونه‌ای ندارد که معماری و فضای آن بر هم نخورد و همان حس گذشته را داشته باشد؟ یک‌بار تلاش کردیم به‌جای حذف صورت‌مسئله که همان تخریب است، این خانه‌ها و فضاها را بازآفرینی کنیم؟ پرسشی که شاید در ذهنمان خطور کرده اما بر روی آن تأمل نکرده‌ایم. اما این بار دفتر تخصصی فرهنگ و معماری موزه گرمابه علی‌قلی آقا این اقدام را کرد، اقدامی برای وا‌داشتن شهروندان به فکر اینکه چگونه می‌توان فضاها و خانه‌های ارزشمند شهر اصفهان که حتی متعلق به دهه 1310 تا 1360 را بازآفرینی کرد و نگذاشت این خانه‌ها و فضاها در اوج خاموشی تخریب شوند.

اولین اقدام برای حفاظت از خانه‌های معاصر اصفهان

اولین اقدام دفتر تخصصی فرهنگ و معماری موزه گرمابه علی‌قلی آقا برای وا‌داشتن شهروندان به این تفکر که خانه‌ها و فضای معاصر شهر اصفهان تا چه اندازه ارزشمند است و به‌جای تخریب و نوسازی آن‌ها را بازآفرینی و بازسازی کرد، برگزاری نمایشگاهی با عنوان«خانه‌های خاموش» بود در این نمایشگاه 20 خانه معاصر اصفهان متعلق به دهه 1320 تا 1360، پلان‌ها، نقشه‌ها و ویژگی منحصربه‌فرد آنان بدون ذکر آدرس خانه‌ها به نمایش گذاشته شد، نمایشگاهی که بنا به نظر مخاطبان شرکت‌کننده باعث یادآوری زیست آنان در این نمونه خانه‌ها شده بود.

برگزاری نشست «ساکنان خانه‌های خاموش»

اما ازآنجایی‌که که فرهنگ‌سازی هر مقوله فرهنگی نیاز به استمرار دارد اقدام این دفتر به برگزاری یک نمایشگاه خلاصه نشد و در ماه گذشته نشستی با برخی از صاحب این خانه‌ها با عنوان«ساکنان خانه‌های خاموش» برگزار شد در این نشست دو نفر از صاحبان این خانه از تجربه زیستی در این خانه‌ها گفتند، و آنچه این نشست را از سایر نشست ها متفاوت می‌کرد بیان تجربه زیستی صاحبان این خانه‌ها بود، تجربه زیستی که کارکرد نوستالژیک و معماری نداشت و بیشتر مخاطب را با مفهوم زندگی در یک محیط باارزش‌هایی که امروز آن‌ها را در خانه‌سازی و معماری خود فراموش کرده‌ایم بود

از مفهوم اصلی خانه دوره شده‌ایم

یکی از صاحبان این خانه‌ها نازنین شهیدی، معمار بود که تجربه زیستی در خانه پدربزرگ خود را در خیابان عباس‌آباد اصفهان مطرح کرد، شهیدی بابیان اینکه امروزه مفهوم خانه‌ها به سرپناه تقلیل پیداکرده است، گفت: مفهوم خانه درگذشته این‌چنین نبود و یک‌خانه تمام نیازهای افراد خانواده را نه‌فقط به‌عنوان سرپناه بلکه برای محلی جهت آسایش روحی آنان فراهم می‌کرد.

او در ادامه گفت: متأسفانه در معماری امروز ما این ارزش‌ها جای خود را به ارزش‌های دیگر که در اثر جهانی‌شدن به وجود آمده، داده است و همین امر باعث شده معماری خانه‌های ما بر اساس زیست و هویت ما نباشد درگذشته اعضای خانواده بدون اینکه محیطی را برای آسایش و تفریح در بیرون از خانه در نظر بگیرند، در خانه خود این آسایش را داشته و از سپری کردن وقت خود در خانه خسته نمی‌شدند اما امروز خانه‌های ما به‌گونه‌ای شده‌اند که نمی‌توان زمان زیادی را در آن سپری کرد و به‌گونه‌ای است که فضای خانه به ساکنین آن دهن‌کجی می‌کنند.

این معمار در ادامه گفت: این موضوع را به‌خوبی من در دوران کرونا متوجه شدم، زمانی که در خانه پدربزرگم سپری می‌کردم نه من و نه اعضای خانواده‌ام احساس خستگی در این فضا نمی‌کرده اما سایر ساکنین خانه‌های دیگر با معماری مدرن از ماندن و سپری کردن وقت در خانه‌ها خسته شده و نیاز داشتند ساعاتی را در بیرون از خانه حداقل سپری کنند.

چرا خانه‌های معاصر اصفهان ارزشمند هستند؟

نگین شیر آقایی، صاحب‌خانه دیگر بود که از تجربه زیستی خود در خانه پدربزرگش می‌گفت، خانه‌ای که او امروزه در آن زندگی می‌کند، او بابیان اینکه خانه‌های معاصر دهه 1320 تا 1360 همچون خانه‌های قدیمی دوره قاجار، صفویه و غیره ارزشمند هستند، گفت: متاسفانه ما قدر این خانه‌های معاصر را نمی‌دانیم و شاید علت آن این است که در این خانه‌ها بزرگ‌شده‌ایم و فکر می‌کنیم این خانه‌ها همچون خانه‌های تاریخی دوران دیگر که تجربه زیست در آنان را نداریم ارزشمند نیستند، در صورتیکه این خانه‌ها از ارزش بالایی نه از بعد تاریخی بلکه ازلحاظ فضا و تجربه زیستی آن برخوردار هستند.

او ادامه داد: این خانه‌ها نه از بعد تاریخی بلکه ازلحاظ فضا و معماری آن ارزشمند است، معماری که رگه‌های معاصر دارد اما پای بند به سنت‌ها است معماری که در آن فضا و نیازهای ساکنین آن به‌خوبی دیده‌شده است از محل قرارگیری اتاق‌ها گرفته تا درب و پنجره و حیاط آن به‌گونه‌ای طراحی‌شده است که فرد یا افرادی که در آن زندگی می‌کنند، آرامش بیشتری دارند.

شیرآقایی اضافه کرد: شما امروز در کدام آپارتمان می‌توانید مهمانی بالای 15 نفر بگیرد بدون اینکه نگرانی بابت گنجایش و راحتی مهمانان نداشته باشید؟، در کدام آپارتمان به‌راحتی منظره حیاط و کاربری آن به‌راحتی برایتان فراهم است که خود و فرزندانمان در هر ساعت از شبانه‌روز بدو ن اینکه نگران بابت مزاحمت همسایه‌ها داشته باشید بتوانید وقت سپری کنید؟، کدام فضای آشپزخانه آپارتمانی است که همچون آشپزخانه‌های این خانه‌ها به این اندازه وسیع و درعین‌حال حریمی بین فضای آشپزخانه با سایر فضاهای خانه همچون پذیرایی باشد؟ همه این‌ها به‌خوبی نشان می‌دهد حتی در عصر مدرن سپری می‌کنیم اما نیازهایمان به فضا و محیط خانه‌یکی است و نمی‌توان آن‌ها را نادیده گرفت.

برگزاری نشست «بازآفرینی فضای خاموش»

در ادامه برگزاری نمایشگاه«خانه‌های خاموش» و نشست «ساکنان خانه‌های خاموش» دفتر تخصصی فرهنگ و معماری موزه گرمابه علی‌قلی آقا در روز پنجشنبه بیست و یکم دی‌ماه اقدام به برگزاری نشستی با عنوان«بازآفرینی فضای خاموش» کرد، رویدادی که در آن نگار فقیه، معمار به تجربه بازآفرینی یکی از فضاهای شهری معاصر اصفهان پرداخت.

در اصل فقیه یکی از طبقه‌های بالای پاساژهای قدیمی اصفهان که در دهه قبل از انقلاب مسافرخانه بود و بعد از انقلاب این مسافرخانه تعطیل‌شده بود را تغییر کاربری داده و به یک کافه فرهنگی و کارگاه صنایع‌دستی تبدیل کرده بود، اما مشخصه این بازآفرینی و تغییر کاربری این مکان توسط این معمار این بود که بدون اینکه بخواهد به معماری و فضای حاکم معماری معاصر این مکان دست بزند، این تغییر کاربری را با همان المان‌های معماری و فضاسازی دهه 1330 به بعد انجام داده بود و همین پای بندی به این فضا و معماری باعث شده بود که از وی دعوت شد تا درباره علت پایبندی به معماری این فضا در تغییر کاربری این مکان برای شرکت‌کنندگان در این نشست صحبت کند.

فقیه بابیان اینکه معماری دهه 1330 اصفهان معماری خاصی است، گفت: این نوع معماری و فضای شهری که بخشی از هویت شهر اصفهان است متأسفانه بیشتر از سایر دوران تاریخی در حال تخریب است در صورتیکه این نوع معماری و فضاسازی بخشی از هویت شهر و شهروندان است و باید آن را حفظ کرد.

او ادامه داد: متأسفانه ما در تغییر کاربری بناها و فضای تاریخی به‌ویژه معماری دوران معاصر به مسئله بازآفرینی توجه نکرده‌ایم و همین امر باعث شده فضاهایی در شهر اصفهان ایجاد کنیم که با بافت و کاربری تاریخی و هویتی آن محدوده در تناقض و تضاد باشد، ما برای اینکه این فضای مسافرخانه را تبدیل به کافه کنیم اولویت اصلی‌مان این بود که این تغییر کاربری و بازآفرینی به هویت و روایت این پاساژ و ساکنین آن لطمه وارد نکند به همین خاطر تمام سعی‌مان بود چه ازلحاظ فضاسازی، معماری، رنگ و دکوراسیون به‌گونه‌ای طراحی کنیم که پایبند به همان دوره و ساختار باشد.

این معمار تأکید کرد: مشکلی که در بازآفرینی فضاهای خاموش شهری هر فردی با آن مواجه است این است که اگر آن فرد بخواهد بر اساس همان هویت و ساختار معماری فضا را بازآفرینی کند، هزینه بازسازی آن بسیار افزایش پیدا می‌کند و همین امر باعث می‌شود که افراد کمتری تمایل به این نوع بازآفرینی داشته باشد اما اگر خواهیم از نگاه بلندمدت به این مسئله توجه کنیم این نوع بازآفرینی نوعی سرمایه‌گذاری برای حفظ هویت شهر تاریخی همچون اصفهان است.