تاکسیدرمی برای حفظ تنوع زیستی

موزه‌های تنوع زیستی نقش مهمی در هر جامعه دارند و محلی برای شناسایی و معرفی گونه‌های جانوری، گیاهی، زیست بوم و تنوع زیستی هر کشور هستند. این موزه‌ها از جمله مکان‌های فرهنگی، اجتماعی، آموزشی، تحقیقاتی و نمایشگاهی هستند که می‌توانند علاوه بر شناساندن هر چه بیشتر زیست بوم‌های مختلف، ارزش حفظ و نگهداری تنوع زیستی را نیز به اقشار جامعه یادآوری کنند. درهمین راستا موزه تنوع زیستی حفاظت محیط زیست استان قریب به 30 سال است که مشغول فعالیت است. بهروز ستایش رییس اداره محیط زیست طبیعی حفاظت محیط زیست استان توضیحات کاملی را در این زمینه به اصفهان زیبا داد.

موزه تنوع زیستی به چه مکانی گفته می شود؟ و این نوع موزه‌ها با چه اهدافی راه اندازی می‌شوند؟
موزه تنوع زیستی به مکانی گفته می‌شــود که نمونه‌ها، جلوه‌ها و ذخایر متنوع جانوری و گیاهی و شواهدی از طبیعت در آن جمع آوری، ثبت، ضبط، شناسـایی، طبقه بندی و نگهداری شده و به نمایش گذاشته می شوند. موزه تنوع زیستی اداره کل حفاظت محیط زیست استان اصفهان با مساحت 300 متر مربع و فضای نمایشگاهی 60 متر مربع در سه طبقه در سال 1367 تاسیس و در سال 1387 بازسازی و تکمیل شد. این نوع موزه‌ها با هدف حفظ ذخایر غیر زنده ژن‌ها در ارائه خدمات علمی، آموزشی و پژوهشی در زمینه علوم طبیعی و حیات وحش، ارتقای سطح آگاهی، دانش و فرهنگ محیط زیستی مردم، شناساندن هر چه بیشتر محیط طبیعی به جامعه، شناخت ارتباط انسان با طبیعت و میزان دخالت او در آن و در نهایت بررسی و بیان روند تکامل حیات تاثیر بسزایی داشته و در پر کردن اوقات فراغت و جلب گردشگر نقش مهمی دارد. موزه تنوع زیستی این امکان را به وجود می‌آورد که بسیاری از انسان‌ها که قادر به مشاهده جانوران و حیات وحش در طبیعت نیستند، آنها را از نزدیک دیده و با نام و ویژگی‌های ظاهری و زیستی آنها آشنا شوند و محققان نیز بتوانند بر روی گونه‌های مختلف جانوری و گیاهی موجود در آن مطالعه کنند. همچنین این موزه‌ها می‌تواند محل نگهداری نمونه حیواناتی باشد که نسل آنها رو به انقراض است و ارزش تحقیقاتی دارند یا دارای دیگر ویژگی‌های خاص و منحصر به‌فرد، مانند زیبایی هستند.موزه‌های تنوع زیستی در هر کشور به عنوان خزانه ملی برای حفظ سرمایه‌های زیستی به شمار می‌آیند. در کشور ما وظیفه ایجاد این موزه ها به سازمان حفاظت محیط زیست واگذار شده است و این سازمان و واحدهای استانی آن در زمینه تاسیس موزه‌های تنوع زیستی و جمع آوری نمونه‌های مختلف برای آنها تلاش می‌کنند.

به جز جانوران چه گونه‌های دیگری در این موزه‌ها نگهداری می‌شود؟
خیر، در این موزه علاوه بر انواع جانوران از گیاهان، سنگ‌ها و کانی‌ها نیز نگهداری می‌شوند. موزه تنوع زیستی در خصوص نگهداری، بازسازی و نمایش فعالیت می‌کند و هر سال تعداد بسیاری از دانش آموزان، دانشجویان، خانواده‌ها و دوستداران محیط‌زیست از آن دیدن می‌کنند.

تهیه نمونه‌های مختلف جانوری در موزه تنوع زیستی را با چه روشی انجام می‌دهید؟
با اســـتفاده از فــــن پوســــت‌آرایی یا تاکسیدرمی (Taxidermy) انجام می‌گیرد که مرکب از دو واژه یونانی تاکسیس (Taxis) به معنای آراستن و درما (Derma) به معنای پوست است و به بازسازی حیوانات تلف یا شکار شده و به اصطلاح رایج در بین عموم به خشک کردن حیوانات گفته می‌شود. پوست آرایی شامل چندین مرحله است؛ پوست کندن و چربی‌گیری، ساخت قالب بدن حیوان و کشیدن پوست روی قالب، شکل دادن با توجه به حالت‌های مختلف جانور در طبیعت، چشم‌گذاری، ساخت زیستگاه مصنوعی و بالاخره نصب نمونه بر روی پایه مناسب. گاهی اسکلت برخی از جانوران یا جمجمه آن‌ها را با روش‌های خاص تهیه و در موزه قرار می‌دهند. همچنین برای نگهداری از جنین جانوران و برخی از ماهی‌ها، دوزیستان و خزندگان از ظروف محتوای فرمالین استفاده می‌کنند. در مورد حشرات از روش اتاله کردن استفاده کرده و گیاهان نیز به صورت خشک شده نگهداری می‌شوند.

برای حفاظت از این نمونه‌ها چه اقداماتی انجام می‌دهید؟
ممکن است حشرات و آفت‌ها به نمونه‌های موجود در موزه‌ها حمله کنند و کم کم نمونه متلاشی شده و از بین برود. حتی اگر یک نمونه این مشکل را پیدا کند به بقیه نیز سرایت می‌کند. جهت جلوگیری از این مسئله نمونه‌های موجود در موزه باید هر سال سم‌پاشی شود. معمولا در جانور آفت زده تغییراتی مانند ریزش پرها و موها به وجود می‌آید که باید سریعا آن نمونه را از موزه خارج کرده و جهت ترمیم و مرمت به کارگاه‌های پوست‌آرایی انتقال داد.در محیط موزه ضمن استفاده از نور مصنوعی، باید با تهویه مناسب، هوا را خشک و خنک نگه داشت و از هرگونه خوردن و آشامیدن در موزه باید خودداری شود، زیرا ممکن است خرده‌های غذا بر سطح زمین ریخته و محل تجمع حشرات و آفات شوند.

در موزه تنوع زیستی حفاظت محیط زیست استان به طورکلی چه تعداد گونه وجود دارد؟
در موزه اداره کل حفاظت محیط زیست استان اصفهان 760 نمونه از انواع پستانداران، پرندگان، خزندگان، دوزیستان، ماهی‌ها، صدف‌های دریایی، مرجان‌ها، گیاهان، سنگ‌ها و کانی‌ها به همراه 38 قاب و 30 بیوپلاست از حشرات و همچنین تعداد 14 دیورما وجود دارد.هر یک از جانوران مهره‌دار موجود در موزه دارای شناسنامه‌ای است که بر روی آن مشخصات و ویژگی‌های زیستی آن نمونه ذکر شده است. این مشخصات شامل نام فارسی، نام انگلیسی، نام علمی، نوع زیستگاه، پراکندگی در جهان و نوع تغذیه آن گونه است که اطلاعات مفیدی به بازدید کننده ارائه می‌دهند. همچنین نقشه پراکنش جانور در ایران و تصویری از آن در این تابلو وجود دارد.

درشهرستان‌ها نیز موزه تنوع زیستی دایر است؟
این اداره کل هم‌اکنون مشغول به ساخت و تهیه نمونه‌های تاکسیدرمی در شهرستان‌های نجف آباد (موزه تنوع زیستی اداره آموزش و پرورش نجف آباد) و موزه تنوع زیستی شهرستان کاشان است.