تاریخچه دانشگاهی شدن پرستاری در جهان و ایران

وقتی تاریخچه رشد و گسترش دانشگاهی حرفه پرستاری در جهان و ایران را کاوش کنیم، در می‌یابیم که دانشگاهی شدن پرستاری در دنیا از اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم آغاز شده است و به ویژه تحت تأثیر خدمات فلورانس نایتینگل در تحول آموزش و حرفه‌ای شدن پرستاری بوده است. در کشورهای اروپایی و آمریکا، آموزش پرستاری از مراکز مذهبی و کلیسا جدا شد و رویکرد پرستاری مبتنی بر مهربانی، جای خود را به پرستاری انسانی و عالمانه داد. این گسترش در آلمان و کشورهای اروپای غربی با تأخیر به راه‌اندازی دوره‌های دانشگاهی حرفه پرستاری از دهه ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ میلادی به طور جدی شکل گرفت تا از مزایای این حرکت برخوردار شوند.

آغاز آموزش پرستاری در ایران

در ایران، آموزش پرستاری رسمی از سال ۱۲۹۴ شمسی (۱۹۱۵ میلادی) با تأسیس مدارس پرستاری در شهر ارومیه آغاز شد، ولی دانشگاهی شدن رسمی آن به شکل مشهود از اوایل دهه ۱۳۳۰ شروع شد. در سال ۱۳۳۷ طبق اساسنامه آموزشگاه‌های پرستاری، تحصیلات سه‌ساله پرستاری با مدرک معادل کارشناسی تعریف شد. در سال ۱۳۴۴ اولین دوره چهار ساله پرستاری در انستیتو عالی پرستاری فیروزگر زیر نظر وزارت بهداری راه‌اندازی شد و بعد از آن دوره کارشناسی پرستاری به تدریج در دانشگاه‌های مختلف توسعه یافت.

دستاوردهای دانشگاهی شدن پرستاری

با تشکیل دانشکده‌های پرستاری در دهه‌های بعد و تصویب قوانین مرتبط، پرستاری به صورت حرفه‌ای و دانشگاهی در ایران تثبیت شد. در کمتر از یک دهه، دانشکده پرستاری و مامایی دانشگاه علوم پزشکی ایران در سال ۱۳۵۴ تأسیس شد و در مهرماه سال ۱۳۵۵ اولین دوره کارشناسی ارشد پرستاری در ایران را پذیرش کرد. پس از انقلاب با تشکیل وزارت بهداشت درمان و آموزش پزشکی دوره‌های کارشناسی و کارشناسی ارشد و گرایش‌های مربوطه و از سال ۱۳۹۱ به رشته‌های تخصصی در مقطع کارشناسی ارشد توسعه یافت. به طوری که در حال حاضر در ۱۴ رشته شاهد پذیرش دانشجو در مقطع کارشناسی ارشد هستیم و دوره دکترای تخصصی (PhD) پرستاری نیز از سال ۱۳۷۳ تأسیس و زمینه تربیت اعضای هیئت علمی دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور و ارتقاء آموزش و پژوهش در پرستاری را فراهم نمود.

تأثیر دانشگاهی شدن پرستاری بر کیفیت خدمات سلامت

بر اساس شواهد موجود، این حرکت در دانشگاهی شدن آموزش پرستاری در عرصه بین‌الملل و همچنین کشور ما دستاوردهای چشمگیری در ارتقای کیفیت آموزش، حرفه‌ای شدن پرستاران، افزایش سطح علمی دانش و مهارت‌ها، و از همه مهمتر بهبود کیفیت مراقبت از بیماران و ارتقاء سلامت جامعه داشته است. بدون تردید علاوه بر گسترش دانشگاه‌ها و ساختار آموزشی حوزه سلامت، عوامل دیگری از جمله شکل‌گیری ساختار سازمانی نظام پرستاری، تشکیل معاونت پرستاری در وزارت بهداشت درمان آموزش پزشکی، انجمن‌های علمی و حرفه‌ای پرستاری و بالاخره مأموریت ویژه توسعه علوم پرستاری در دولت یازدهم و دوازدهم در منطقه ۷ آمایشی کشور نیز در این رشد کمی و کیفی حرفه پرستاری و استانداردسازی آموزش‌ها مؤثر بوده و باعث تقویت نقش کلیدی حرفه پرستاری در پاسخگویی نظام سلامت به مطالبات جامعه شده است.

چالش‌های پیش روی نظام آموزشی پرستاری در یک دهه اخیر

متاسفانه به ویژه در یک دهه اخیر، همراستا با تغییرات متعدد فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی کشور، شاهد آثار فراوان آن بر نظام آموزش عالی و به‌ویژه آموزش پرستاری بوده‌ایم. عدم تأمین حداقل‌های معیشتی کادر پرستاری، سختی کار، فرسودگی شغلی و ترک خدمت از یک سو و مهاجرت قابل توجه دانش‌آموختگان پرستاری از سوی دیگر موجب گردیده تا نه تنها سختی کار سایرین مضاعف گردد بلکه بطور چشمگیری از انگیزه و توان ارائه خدمات سلامت ایشان کاسته شود.

ضعف در مولفه‌های قدرت حرفه‌ای و انسجام درونی

البته از ضعف مولفه‌های قدرت حرفه‌ای نمی‌توان بسادگی گذشت. به دلیل عدم انسجام درونی و حرکت در مسیر خواست حاکمیت، بجای تلاش برای تأمین مطالبات کادر پرستاری و ایفای خدمات متعالی سلامت به جامعه، آنگونه که شایسته است رفتار نکرده‌ایم و حتی گاهی مشکل فراتر رفته و شاهد گل به خودی‌هایی هم بوده‌ایم.

نگاه سطحی به مشکل کمبود پرستار و راهکار افزایش پذیرش دانشجو

با یک نگاه ساده‌انگارانه مشکل عدم توازن عرضه و تقاضا به چشم می‌آید و طبیعتاً راه‌حل افزایش پذیرش دانشجوست. باور عمومی و منطق ایجاب می‌کند که کمبود پرستار و فاصله وضعیت کشور با استانداردهای نسبت تخت به پرستار یا جمعیت به پرستار از طریق افزایش تربیت نیروی انسانی جبران گردد. اما اندکی و تنها اندکی نگاه واقع‌بینانه، انسانی و جامع، حقیقتی به مراتب مهمتر را آشکار می‌کند.

چالش‌های جذب نیروی کار در پرستاری

با وجود نیروی کار واجد صلاحیت در فراخوان استخدام، برای نیمی از ظرفیت پذیرش متقاضی ندارید. آمارها به وضوح دلالت بر وجود نیروی کار است. در این وضعیت نباید به جامعه دهن‌کجی کرد و از سر نادیده گرفتن سرمایه اجتماعی و با کج‌سلیقگی، صورت مسئله را پاک کرد و به جای جذب سرمایه‌های ارزشمند انسانی و اجتماعی، به صرف هزینه‌های هنگفت برای تربیت نیروی جدید پرداخت.

ورود موسسات غیرتخصصی به عرصه آموزش پرستاری

ورود موسسات جدید، مانند موسسه هلال که از وزارت علوم مجوز آموزش مهارتی حرفه‌ای دارد، از مصادیق رجعتی نابخشودنی در آموزش حرفه پرستاری است. این موسسات، فاقد تجربه لازم در آموزش علوم سلامت و کمبود حداقل‌های ضروری برای تربیت پرستار، وارد این عرصه خطیر آموزش عالی شده‌اند. این مسأله زنگ خطری برای نظام سلامت است.

تأثیرات منفی بر کیفیت آموزش و خدمات سلامت

با ورود موسسات غیرتخصصی، مانند مرکز آموزشی هلال، که فاقد حداقل‌های لازم در آموزش پرستاری هستند، در آینده شاهد تربیت پرستارانی خواهیم بود که نه تنها مشکل کمبود نیروی انسانی را حل نخواهند کرد، بلکه مشکلات جدیدی مانند عقب‌گردهای آموزشی، ضعف در ارائه خدمات سلامت، بی‌انگیزگی کارکنان سلامت و تشدید آسیب سرمایه اجتماعی به وجود خواهند آمد.

نتیجه‌گیری: ضرورت عقلانیت در تصمیم‌گیری‌ها

در نهایت، عقلانیت باید جایگزین تصمیمات احساسی و واکنش‌های تدافعی شود. باید از فشارهای سیاسی و تصمیمات کوتاه‌مدت که سلامت جامعه را تهدید می‌کنند، دوری کرد. در غیر این صورت، نه تنها مشکلات کمبود پرستار حل نمی‌شود، بلکه نظام سلامت با چالش‌های جدیدی مواجه خواهد شد.

- استاد پرستاری دانشگاه علوم پزشکی اصفهان و سرپرست کارگروه توسعه علوم پرستاری