نصف جهان در مسیر احیا: «بافت تاریخی اصفهان» چگونه با مشوق‌های جدید و هوش مصنوعی موتور توسعه اقتصادی شهر می‌شود؟

اصفهان، شهر پرآوازه «نصف جهان»، با بافت تاریخی 500 هکتاری خود که در قلب آن دو میدان فاخر نقش جهان و امام علی (ع) (عتیق) و سه اثر ثبت جهانی جای گرفته، نه تنها گنجینه‌ای از هویت ایرانی-اسلامی است، بلکه از منظر مدیریت شهری، به عنوان یک «سرمایه توسعه‌محور» و موتور محرک برای توسعه اقتصادی و اجتماعی شهر دیده می‌شود. اما این میراث بی‌بدیل در سال‌های اخیر با چالش‌های جدی چون فرسودگی، مهاجرت ساکنان اصیل و کمبود منابع مالی برای مرمت دست و پنجه نرم کرده است. در پاسخ به این ضرورت حیاتی، مدیریت شهری اصفهان گام‌های عملی جدیدی را آغاز کرده است. از یک سو، بسته‌های تشویقی جدیدی برای مرمت و ساخت‌وساز در بافت تاریخی تدوین شده و از سوی دیگر، فراخوان عمومی «همیاران افتخاری بافت تاریخی اصفهان» برای جلب مشارکت‌های مردمی و تخصصی اعلام شده است. هدف، عبور از رویکرد حفاظت منفعل و حرکت به سوی حفاظت فعال است که حیات اجتماعی و اقتصادی را به رگ‌های این شهر باستانی بازگرداند.

 

طرح جامع جدید و بسته‌های تشویقی؛ استراتژی نوین مدیریت شهری برای احیای میراث

رسول میرباقری، رئیس کمیسیون عمران، معماری، شهرسازی و بافت تاریخی شورای اسلامی شهر اصفهان، با اشاره به تفاوت ماهوی بافت تاریخی و بافت فرسوده تأکید کرده است که بافت تاریخی یک «سرمایه» است و نباید آن را با بافت فرسوده که صرفاً مستهلک و نیازمند بازسازی فنی است، یکی دانست. او معتقد است که نگاه به بافت تاریخی باید «فرهنگی، اقتصادی و توسعه‌محور» باشد.

نقطه‌ی عطف این استراتژی، بازنگری در اسناد بالادستی و ارائه مشوق‌های مالی است. میرباقری خاطرنشان کرده است که نسخه‌های پیشین طرح جامع شهر اصفهان طی ۳۰ تا ۴۰ سال گذشته در حفظ سرمایه‌های تاریخی موفق نبوده‌اند، اما در طرح جامع جدید، حساسیت ویژه‌ای به بافت تاریخی صورت گرفته است. مهم‌ترین اقدام اجرایی اخیر، شکل‌گیری ناحیه ویژه تاریخی منطقه سه به عنوان قلب تاریخ اصفهان، پیرامون مسجد جامع و میدان نقش‌جهان بوده تا تمرکز مدیریت و نظارت بر این بخش حیاتی افزایش یابد.

 

مقابله با «پرواز سرمایه» با اهرم‌های اقتصادی و طرح انتقال حق توسعه

یکی از چالش‌های اساسی بافت‌های تاریخی، پدیده «پرواز سرمایه» است؛ یعنی خروج ساکنان اصیل (سرمایه انسانی) و سرمایه‌های اقتصادی، که منجر به فرسودگی کالبدی و ایجاد نقاط بی‌دفاع شهری می‌شود. میرباقری ضمن هشدار نسبت به این پدیده، بر لزوم احیای اجتماعی، فرهنگی و خدماتی در کنار مرمت کالبدی تأکید کرده است.

برای جذب مجدد سرمایه‌گذاران، بسته‌های تشویقی جدیدی معرفی شده‌اند. علی توبچی‌ثانی، رئیس ناحیه ویژه تاریخی اصفهان، توضیح داده است که صدور پروانه مرمت در این محدوده تقریباً رایگان است و تسهیلگری در حوزه سرمایه‌گذاری به‌صورت رایگان ارائه می‌شود. اما مهم‌ترین مشوق، نهایی‌سازی طرح «انتقال حق توسعه» است که به سرمایه‌گذاران علاقه‌مند به مرمت بناهای شاخص، امکان می‌دهد مزایای توسعه را در سایر مناطق شهر دریافت کنند. این استراتژی، بازآفرینی اقتصادی را به شرط اصلی احیای بافت تاریخی تبدیل می‌کند.

 

معماری اصفهان؛ بازخوانی الگوهای فضایی دوران صفوی و قاجار

بافت تاریخی اصفهان، با محله‌هایی چون چهارباغ پایین، جلفا و شهشهان، مجموعه‌ای بی‌بدیل از معماری ایرانی-اسلامی است که حفاظت از آن، به درک عمیق‌تری از سبک زندگی گذشته کمک می‌کند.

 

تاریخچه ساختاری: از شهرسازی منظم شاه عباس تا خانه‌کارگاه‌های قاجاری

دوران صفوی با تبدیل اصفهان به پایتخت، ساختار شهری منظم و درون‌محوری را پایه‌گذاری کرد که در آن میدان، چهارباغ و بازار به صورت یکپارچه تنظیم شدند. در این دوره، ارسی‌ها، ایوان‌ها و حیاط‌های متصل به عنوان نمادهای هویتی پدید آمدند. در مقابل، دوران قاجار با توسعه خانه‌های دو طبقه و تزئینات غنی چون گچ‌بری، آینه‌کاری و خاتم‌کاری شناخته می‌شود. مهم‌تر آنکه، خانه‌های تاریخی در این دوره به فضاهای ترکیبی با کاربری‌های گوناگون یا همان «خانه‌کارگاه‌ها» تبدیل شدند که نشان‌دهنده پیوستگی معماری با زندگی تجاری و اجتماعی است.

 

عناصر فنی و زیبایی‌شناختی در خانه‌های تاریخی

معماری خانه‌های اصفهان بر پایه اصول فنی و زیبایی‌شناختی دقیقی بنا شده است:

• حیاط مرکزی و مدل کالبدی-اجتماعی: حیاط به عنوان قلب خانه، منبع نور، تهویه و لطافت هوا است. تقسیم‌بندی فضایی خانه به بیرونی (عمومی)، اندرونی (خصوصی) و شاهنشین/تالارهای بزرگ، یک مدل کالبدی-اجتماعی دقیق را برای پاسخگویی به نیازهای فرهنگی و فنی آن دوران ایجاد می‌کرد.

• تزئینات هوشمند: استفاده گسترده از ارسی‌های چوبی، گچ‌بری، آینه‌کاری و خاتم‌کاری، نه تنها زیبایی بصری فضا را تضمین می‌کرد، بلکه در هدایت هوشمندانه نور و تأمین نوردهی فضایی مناسب نقش کلیدی داشت.

• بادگیرها و تهویه طبیعی: در برخی بناها، بادگیرهای سنتی به صورت خاص برای تهویه طبیعی و مقابله با اقلیم گرم و خشک مرکزی ایران طراحی شده بودند که عاملی کلیدی در آسایش فضای داخلی به شمار می‌رفت.

 

گنجینه‌های اصفهان؛ نمونه‌های شاخص و کاربری‌های نوین

حفظ حیات بافت تاریخی با تغییر کاربری هوشمندانه بناها به اقامتگاه‌های سنتی و فضاهای فرهنگی دنبال می‌شود.

 

از ملاباشی تا امین‌التجار؛ روایت معماری در خانه‌های شاخص

• خانه ملاباشی (معتمدی): یکی از زیباترین نمونه‌ها با معماری ترکیبی صفوی-زندیه-قاجاری، دارای اندرونی، بیرونی و شاه‌نشین. این خانه که در سال ۱۳۸۱ ثبت ملی شد، با تزئینات آینه‌کاری چشمگیر خود، امروزه به عنوان یک اقامتگاه تاریخی عمل می‌کند.

• خانه انگورستان (امین‌التجار): نمادی از دوره قاجار با ۱۴ اتاق و تزئینات غنی، با تاریخچه‌ای مهم در روابط تجاری و اجتماعی اصفهان و محل تولد بانوی مجتهده امین. این مجموعه اکنون به عنوان اقامتگاه گردشگران استفاده می‌شود.

• خانه‌های کیانپور و شهشهانی: کیانپور (قاجاری) نمونه کلاسیک معماری اصفهانی است که به هتل سنتی تبدیل شده و شهشهانی (صفویه) یکی از گنجینه‌های ارزشمند بافت قدیمی به شمار می‌رود.

 

رنسانس شهری؛ نقش فناوری، مشارکت و حفاظت فعال در آینده بافت تاریخی

رئیس ناحیه ویژه تاریخی اصفهان؛ علی توبچی‌ثانی بر لزوم پرهیز از دوگانه‌ی «تخریب افراطی» و «حفاظت مطلق (انجماد)» تأکید کرده و راهکار را در حفاظت فعال یا بازآفرینی حفاظت‌محور و میراث‌مبنا دانسته است. این رویکرد به دنبال بازگرداندن حیات اجتماعی و اقتصادی به بافت است.

 

تلفیق میراث و هوشمندی برای گردشگری پایدار

ناحیه ویژه تاریخی قصد دارد از ظرفیت فناوری و شهر هوشمند برای حفاظت و احیای بافت استفاده کند. به گفته توبچی‌ثانی، بافت تاریخی اصفهان ذاتاً انسان‌مدار است و تزریق هوشمندی می‌تواند برند اصفهان را در مقیاس جهانی به عنوان «شهری تاریخی و هوشمند» برجسته‌تر کند و زمینه‌ساز گردشگری پایدار و هوشمند شود.

 

فراخوان «همیاران افتخاری» و نقش حیاتی جامعه محلی

از آنجا که ناحیه ویژه تاریخی به‌تنهایی قادر به حل مسائل نیست، فراخوان «همیاران افتخاری بافت تاریخی اصفهان» از همه متخصصان، دانشجویان و مردم دعوت می‌کند تا در حوزه‌های مختلف مشارکت کنند. توبچی‌ثانی همچنین به نقش کلیدی جوانان و هنرمندان در «رنسانس شهری» مبتنی بر هنر و خلاقیت تأکید کرده است. در نهایت، رویکرد جدید مدیریت شهری اصفهان نشان می‌دهد که برای حفظ این میراث جهانی، هیچ جایگزینی جز مشارکت همگانی و ایجاد توازن میان توسعه شهری و حفاظت از میراث تاریخی وجود ندارد.