تخصیص ندادن حقآبه مهمترین علت خشکی تالاب گاوخونی

تالاب بین المللی گاوخونی منظره ایی زیبا و تماشایی از تلاقی دریاچه و کویر در قلب فلات مرکزی ایران و ماوای پرندگان مهاجر و بومی است که پاییز و زمستان به آغوشش پناه می‌برند، جلوه گر تنوع زیستی و زیستگاه گونه‌های مختلف حیات وحش که گوشه گوشه‌ی آن مامنی برای زندگی آنها است.

به گزارش ایمنا، وجود تُل ماسه‌ها و نهشته‌های تبخیری نمکی و گیاهان دارویی و زینتی از دیگر ویژگی‌هایی است که ارزش این زیست بوم طبیعی را دو چندان می‌کند. پیشینه‌ی تاریخی گاوخونی با تمدن کهن این سرزمین عجین شده است.

هر چند در سال های اخیر با خشک شدن تالاب چندان خبری از تجمع چشم نواز پرندگان مهاجر بر گستره‌ آن نیست و حیات بسیاری از گونه‌ها جانوری و گیاهی آن به خطر افتاده است اما گاوخونی هنوز به عنوان یک اکوسیستم منحصر بفرد پتانسیل‌های ارزشمند خود را بسختی حفظ می‌کند.

هزاران سال زاینده رود جاری برای سیراب کردن کویر مسیری ۴۰۰ کیلومتری را طی می‌کرد و مایه‌ی حیات و منشأ رزق و روزی ساکنان اطراف این حوزه‌ی آبخیز بود. اما افزایش بهره برداری‌های بی رویه از آب رودخانه در ۲۰ سال گذشته حوضه آبخیز زاینده رود و تالاب گاوخونی را به مرحله‌ی بحران آب و خشکیدگی رسانده است.

از یک سو شدت کاهش بارندگی‌ها و تغییر نوع بارش و از سوی دیگر نبودن مدیریت یکپارچه برای اعمال توازن و تعادل بارگذاری‌ها و گسترش کشاورزی غیرپایدار سنتی و صنایع گوناگون در این حوضه بین سال های ۸۵ تا ۹۳ از دلایل نابودی منابع آبی استان اصفهان و خشک شدن زنده رود است.

تراژدی خشکیدن زاینده رود و تالاب بین الملی گاوخونی پیامدهای ناگوار اقتصادی، زیست محیطی و بهداشتی گسترده ایی از جمله افزایش بیکاری و مهاجرت، از دست رفتن پوشش گیاهی و سیر قهقرایی تنوع زیستی و ظرفیت های گوناگون بوم گردی، فرسایش خاک و بیابان زایی و افزایش انتشار گرد و غبار و پدیده ریزگردهای سمی به مناطق اطراف و شهرهای همجوار تالاب و حتی استان های مجاور را به دنبال دارد.

براساس تحقیقات وجود فلزات سنگین غنی شده مانند کادمیوم و سرب در رسوبات گاوخونی تأیید شده است که با استمرار فرآیند خشکیدگی و فعال شدن به عنوان کانون گرد و غبار و انتشار ریزگردها سبب گسترش انواع بیماری از جمله سرطان ها است.

در شرایط بحران آب برای جلوگیری از خشکیدن رودخانه و پیامدهای و حشتناک آن تأمین حداقل حقابه زیست محیطی تالاب گاوخونی برای احیا و برون رفت از شرایط بحران، حیاتی و حتی به نفع پایداری کشاورزی استان است.

تخصیص ندادن حقآبه مهمترین علت خشکی تالاب

حسین اکبری، معاون نظارت و پایش حفاظت محیط زیست استان اصفهان، اقلیم خشک فلات مرکزی ایران، کمبود بارش ها و خشکسالی های پی در پی را عوامل طبیعی به وجود آمدن وضعیت بحرانی زاینده رود می داند.

به گفته او تخصیص ندادن حق آبه زیست محیطی مهمترین علت خشک شدن تالاب بین المللی گاو خونی در سال های اخیر است که به استناد قانون و ضوابط تقسیم بندی سهمیه‌های آب، بعد از شرب اولویت دوم تأمین حق آبه های زیست محیطی است.

اکبری با ابراز تأسف از اینکه طی دهه‌های گذشته توجه به مسائل زیست محیطی اولویت کمتری دراجرای طرح‌ها و تصمیم‌ها داشته است، تاکید می کند: اساسی‌ترین مشکل نبودن اولویت زیست محیطی در اجرای طرح‌ها و تصمیم گیری‌ها بی توجهی به پیامدهای مشهود و غیر مشهود و اثرات فرا نسلی آنها است.

معاون نظارت و پایش حفاظت محیط زیست استان اصفهان ادامه می دهد: ادوار گذشته اولویت بخشی به محیط زیست و رکن توسعه پایدار به طور شایسته اجرایی نشده است و به دلیل نبودن چنین اولویتی برنامه‌های احیا و یا مخاطرات مرتبط با آن به درستی حل و فصل نمی‌شود.

به اعتقاد اکبری بیشتر مشکلات تالاب گاوخونی مربوط به کل حوضه آبخیز است. کاهش و تغییر نوع بارش در سال های اخیر، استمرار خشکسالی های طولانی مدت و از طرفی توجه نکردن به اصل پایداری، بهره برداری‌های مختلف و بارگذاری بیش از حد ظرفیت یک رودخانه چنین بحرانی در پی داشته است.

او تصریح می کند: هر رودخانه ایی دبی و حجم آبی محدودی دارد که استفاده‌ی بیش از حد آن منجر به خشکی رودخانه و تالاب انتهایی شده و فرآیند آن در صورت تغییر نکردن شرایط، بحرانی‌تر و در نتیجه به کانون گرد و غبار تبدیل می‌شود که تبعات اقتصادی، اجتماعی، زیست محیطی بهداشتی گسترده ایی دارد.

اکبری با بیان اینکه منابع آبی رودخانه زاینده رود محدود است و حجم برداشت و استفاده از رودخانه با ۵۰ سال پیش یکسان نیست، می گوید: پدیده‌ی خشکسالی جزو لاینفک طبیعت اصفهان است، با این حال در ادوار گذشته اگر چه بر اثر خشکسالی طبیعی دبی حجم آب رودخانه کمتر می‌شد اما کاهش سهمیه آبی و برداشت ها به همان نسبت در ابعاد مختلف مصرف پایداری بوم شناختی و تعادل را برقرار می‌کرد. اما امروزه با توجه به افزایش جمعیت و به دنبال آن برداشت بیش از ظرفیت و قابلیت منابع آب برای مصارف صنعتی، کشاورزی و شرب تعادل بین استفاده و برداشت را برهم زده و سبب به قهقرا رفتن منابع آبی شده است.

به گفته معاون نظارت و پایش حفاظت محیط زیست اصفهان مسائل زیست محیطی و به خصوص زاینده رود اساساً ارتباطی با سیاست ندارند اما کاملاً متأثر از عواقب برخی تصمیم‌های سیاسی است.

او تاکید می کند: مهم‌ترین نکته، مدیریت یکپارچه منابع آبی دو استان اصفهان و چهارمحال و بختیاری و دیگر استانهاست. رودخانه زاینده رود مسیری ۴۰۰ کیلومتری را بین استان ها طی می‌کند این که بگوییم کدام استان چه دخل و تصرف و سهمیه‌ای دارد صحیح نیست، بلکه توزیع عادلانه، قانونمند و آینده نگر منابع آب با رعایت حق و حقوق استان ها و حقآبه هایی که در ادوار مختلف تاریخی وجود داشته است به حل و فصل مشکلات منجر می‌شود.

چاه های غیرمجاز و برداشت بی رویه کابوس طبیعت ایران

اکبری یکی از مهمترین مشکلات در حوزه آب را برداشت بی رویه از منابع زیر زمینی برای کشاورزی سنتی با بهره وری بسیار پایین عنوان و خاطر نشان می کند: سال ها است که نه تنها رودخانه زاینده رود بلکه بسیاری از رودخانه‌ها و تالاب های دیگر کشور متأثر از ایم موضوع خشک شده‌اند.

معاون نظارت و پایش حفاظت محیط زیست ادامه می دهد: به طور کلی حتی در شرایط اقلیمی و زیست محیطی طبیعی و ترسالی برداشت های بی رویه در بلندمدت سبب کاهش جبران ناپذیر منابع آبی و پایین رفتن سطح آب زیرزمینی می‌شود و برای پایدار ماندن مکش معکوسی از سمت رودخانه و تالاب ها به چاه به وجود می‌آید بگونه ایی که رودخانه به تدریج توان خودنگهداری ندارد.

اکبری می افزاید: حجم پسابی که به عنوان حقابه به رودخانه تخصیص داده شده شش مترمکعب برثانیه است که تاکنون تحقق نیافته، اوایل بهار حدود دو مترمکعب پساب از تصفیه خانه جنوب به سمت تالاب روانه می‌شد که ۶۰۰ لیتر آن به تالاب می‌رسید، در حال حاضر این حجم آب به دلیل تبخیر و برداشت های سطحی مستقیم و غیر مستقیم قبل از رسیدن به رودخانه و تالاب به صفر می‌رسد.

به گفته اکبری چاه های غیرمجاز و برداشت بی رویه از چاه های به ظاهر مجاز و پیامدهای پیچیده و اثرات آنها کابوسی وحشتناک برای طبیعت ایران است که با برداشت های بی رویه تیشه به ریشه منابع آب زیر زمینی می‌زنند.

به گفته در سال های گذشته تلاش‌های چند جانبه برای کنترل هوشمند چاه های مجاز، استفاده از روش های آبیاری با بهره وری بالاتر در مصارف کشاورزی و صنعت، استفاده از فناوری های نوین در بازچرخانی و بازیابی آب و استفاده مجدد از پساب در راستای متعادل سازی برداشت آب انجام شده است.

طرح مدیریت جامع تالاب گاوخونی در انتظار تصویب

اکبری با برنامهاشاره به برنامه مدیریت جامع تالاب گاوخونی می گوید: این طرح از سال ۹۳ با پیگیری‌های اداره کل محیط زیست استان اصفهان تدوین و به تصویب اولیه استاندار وقت رسیده است، به درخواست و پیگیری‌های محیط زیست مبنی بر همیاری و سرعت بخشیدن تصویب نهایی برنامه جامع تالاب گاوخونی، این طرح مجدد در دستور کار استانداری قرار گرفته است و در اولین جلسه کارگروه" آمایش سرزمین " استان مطرح می‌شود.

به گفته معاون نظارت و پایش حفاظت اداره کل محیط زیست استان اصفهان این برنامه پس از تصویب نهایی به عنوان یک سند راهبردی بایدها و نبایدها را برای تمام ارگان های مرتبط در راستای احیای زاینده رود و تالاب بین المللی گاو خونی مشخص می‌کند.

اکبری با اشاره به اهداف برنامه جامع تالاب گاوخونی می گوید: تشکیل کارگروه ملی احیای تالاب، تأمین حقابه زیست محیطی آن و تأمین اعتبار مؤثر و پایدار برای پایشهای هدفمند سه رکن اصلی این سند راهبردی است که محیط زیست، مجموعه‌ی مدیریتی استان و استانداری با جدیت آن را پیگیری می‌کنند و تصویب آن پیش نیاز به نتیجه رسیدن همه‌ی برنامه‌ها و اقدامات دیگر است.

او ادامه می دهد: با توجه به موقعیت فوق العاده حساس زاینده رود و تالاب گاوخونی در فلات مرکزی ایران و اثرات فرا منطقه ایی بسیار گسترده ایی که دارد یکی از مهمترین اهداف و خواسته‌های محیط زیست تشکیل کار گروه ملی احیای تالاب مانند برنامه مشارکتی کارگروه ملی برای دریاچه ارومیه است.

اکبری با تاکید بر اهمیت تأمین و تخصیص حقابه زیست محیطی تالاب تصریح می کند: در شرایط بحران آب و محدود بودن منابع آبی، خواسته‌ محیط زیست تأمین حقابه ایده آل نیست اما تخصیص حداقلی آن است که بر اساس عدالت و انصاف با کم کردن سهمیه‌ همه‌ بخش های آب بر مانند کشاورزی صنعت و حتی شرب، تعادل در تخصیص منابع آب برقرار شود نه اینکه در اقدام اول حقابه زیست محیطی را قطع کنیم.

او معتقد است درست مصرف کردن آب عامل اصلی پایداری یک منبع آبی و استفاده نادرست و بی رویه به تهی شدن ذخایر آب می‌انجامد و ما باید محدود بودن منابع آبی را باور کنیم و مردم با یک نگرش ملی همراه دولت با مصرف درست و مدیریت آب از منابع آبی کشور حفاظت کنند.

به گفته معاون نظارت و پایش حفاظت محیط زیست خطرات زیست محیطی ناشی از خشک شدن تالاب و تبعات آن احساس شده است و با توجه به رویکرد و حساسیتی که وجود دارد قطعاً احیای زاینده رود و تالاب اولویت مدیریت استان و کشور است اما به دلیل تراکم کارها در حوزه‌های مختلف تصویب این سند راهبردی مدیریت تالاب گاوخونی طولانی شده است که با هم افزایی و همکاری بین ارگان های مرتبط تصویب نهایی آن باید سریع تر انجام شود.

اجازه‌ی بهره برداری از کوه سیاه را نمی دهیم

اکبری در خصوص کوه سیاه نیز می گوید: کوه سیاه با یک رنگ متفاوت در دشت و منطقه‌ مسطح تالاب گاوخونی قرار دارد که از نظر توپوگرافی در نوع خود بی نظیر است و به دلیل دارا بودن معادن سنگی همچون آذرین و بازالت از لحاظ جذابیت و اهمیت زیست بومی یک ذخیره اکولوژیکی طلایی است که باید تمام عیار از آن حفاظت کرد.

او می افزاید: حدود دو دهه پیش با وجود مخالفت محیط زیست پروانه اکتشاف و بهره برداری از معدن کوه سیاه صادر شد که در همان زمان مردم و دوستداران محیط زیست در حمایت از طبیعت به صدور این مجوز اعتراض کردند و از بهره برداری تا حدودی جلوگیری شد.

اکبری تاکید می کند: ما با جدیت و کمک مدیریت استانی پیگیر تمدید نشدن مجوز بهره برداری از معادن کوه سیاه هستیم چرا که در دنیا مشابه چنین منظره‌ی طبیعی و همجواری کوه و تالاب بی نظیر است.

بارگذاری جدیدی بر زاینده رود انجام نشده است

به گفته حمیرا صفی قلی، رییس اداره محیط زیست انسانی حفاظت محیط زیست استان اصفهان بر اساس مطالعات تأمین نیاز آبی محیط زیستحتی در شرایط بحران هم تعریف شده است اما محیط زیست آبی برای اختصاص دادن به تالاب در اختیار ندارد.

او بیان اینکه تخصیص منابع آبی از رودخانه به صنایع استان در سال های گذشته ۱۰ درصد و در حال حاضر تا ۵۰ درصد کم‌تر شده است اظهار می کند: در شرایط فعلی که تخصیص آب شرب شهر اصفهان با صرفه جویی اعمال می‌شود، صنایع بزرگ استراتژیک مانند پالایشگاه و نیروگاه ها با حداقل استفاده از منابع آبی و کاهش حدود ۵۰ درصد فقط برای درمدار ماندن کار می‌کنند، از سوی دیگر یا میزان برداشت انتقال آب به یزد یک سوم آبی است که سال های گذشته به آن شهر اختصاص داده شده بود.

به گفته صفی قلی در شرایط بحران کنونی و با پیگیری‌های اداره کل حفاظت محیط زیست فقط پساب دو تصفیه خانه جنوب که دبی قابل توجهی دارد و پساب تصفیه خانه ورزنه به تالاب اختصاص می‌یابد تا حداقل رطوبت تالاب تأمین و از مشکلات ناشی از تولید و انتشار ریزگردها جلوگیری شود.

رییس اداره محیط زیست انسانی حفاظت محیط زیست استان اصفهان در خصوص تأمین آب مورد نیاز صنایع فولاد استان می گوید: با توجه به وابستگی شدید تولیدات فولادی به آب و در شرایط بحران آبی، نیاز این صنایع با بازگردانی پساب‌های خود، شهر مبارکه و چند شهر دیگر تأمین می‌شود.

صفی قلی تاکید می کند: در دو سال گذشته هیچ نوع بارگذاری جدیدی بر منابع آب حوضه زاینده رود انجام نشده است، همچنین از تخصیص منابع آبی به بارگذاری‌های قبلی در حوضه آبخیزکاسته شده است.

او معتقد است در شرایطی که صنعت اصفهانآب ندارد کشاورزی سنتی هم ملزم به تغییر و جایگزینی کشت گلخانه ایی است و از سه هزار هکتار زمین تحت کشت برنج امروز کمتر از ۴۰۰ هکتار باقی مانده است. با وجود طرح‌های توسعه کشاورزی پایدار اما اشتباهات سنوات گذشته به سرعت قابل جبران نیست.

نگرانی از نابودی آب های زیرزمینی

صفی قلی با اشاره به وضعیت نامناسب منابع آب زیرزمینی بر اثر توسعه ناپایدار و رقابتی کشاورزی سنتی در سال های گذشته، می گوید: در حوضه آبریز زاینده رود ملاک محیط زیست فقط آب های سطحی نیست، مردم آب های سطحی را می‌بینند اما ما نگران آب های زیرزمینی هستیم. به همین دلیل با انتقال پساب به تالاب موافقت کردیم تا آبخوان ها درمسیر رودخانه تا تالاب تغذیه شود.

رییس اداره محیط زیست انسانی حفاظت محیط زیست استان اصفهان با اشاره به اینکه تالاب با درصد خیلی کم از منابع زیرزمینی تغذیه می‌شود، ابراز امیدواری می کند با افزایش بارش های نیمه دوم سال، وزارت نیرو تخصیص منابع آبی برای احیای تالاب بین المللی گاوخونی را بهتر اعمال کند.

تراژدی خشکی زاینده رود و تالاب گاوخونی حقیقت تلخی است که مرحله‌ی بعد از بحران قرار دارد اما با باز تعرف اولویت‌ها و نیازهای راهبردی متناسب با توان زیست محیطی استان و همیاری و همدلی مردم و مسئولان و با داشتن یک نگرش ملی در راستای حفظ منابع آبی می‌توان به زنده رود حیات دوباره بخشید. به قول آن مثل معروف که می‌گفت" جلوی ضرر را هر زمان بگیریم منفعت است."