قلاب آژانس و طعمه‌ای به نام بند T

سفیر ایران در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در سخنانی در 2 آذر در نشست فصلی شورای حکام خواستار اصلاح بند 26 آخرین گزارش یوکیا آمانو درباره اجرای برجام در ایران شد، اما بند 26 گزارش آژانس چه می‌گوید؟

به گزارش ایسنا، رضا نجفی اعلام کرد: ایران تحفظ قوی خود را نسبت به برخی تفاسیر خودسرانه جدید که بر خلاف متن صریح بخش‌های مختلف ضمیمه 1 برجام و سابقه مذاکرات مربوط به آن مطرح شده، به ثبت رسانده است.

وی گفت که آژانس در جایگاه تفسیر برجام نیست. این موضوع منحصرا در صلاحیت کمیسیون مشترک برجام قرار دارد که با اجماع در این زمینه اقدام کند. از این رو، بند 26 گزارش نادرست بوده و باید اصلاح شود.

اما بند 26 گزارش نوامبر آمانو چه می‌گوید که ایران را مجبور به اعتراض علنی و رسمی و درخواست برای اصلاح این بند می‌کند؟ ایران تلاش دارد از چه روند یا رویکردی در آینده جلوگیری کند که دست به اعتراض زده است؟ یا باید پرسید آیا روند همکاری‌های ایران و آژانس و نیز ایران در اجرای برجام در حال تهدید است؟

آژانس در بند 26 گزارش اخیر خود درباره اجرای برجام در ایران آورده است: راستی‌آزمایی و نظارت آژانس بر سایر تعهدات مرتبط هسته‌ای ایران ذیل برجام، شامل تعهداتی که در بخش‌های D، E، S وT ضمیمه 1 برجام تصریح شده، ادامه دارد.

در همین حال، به نظر می‌رسد که ایران معتقد نیست که طبق برجام، آژانس در این بخش‌ها وظیفه راستی‌آزمایی به معنای حقوقی (Verification) داشته باشد.

بهروز کمالوندی سخنگوی سازمان انرژی اتمی در همین رابطه در گفت‌وگو با ایسنا گفت: در بخش‌هایی که آژانس در گزارشش به آن اشاره کرده است، تفسیر ما این است که نیاز به راستی‌آزمایی وجود ندارد، بلکه یک سری اطلاعات کلی مورد نظر است که میان ایران و آژانس رد و بدل می‌شود.

وی گفت: گزارش آژانس مبتنی بر این است که بر اساس وظایفش در بخش‌های مورد اشاره راستی‌آزمایی کند اما ما می‌گوییم در برخی حوزه‌ها این وظیفه را ندارند و اتفاقا آژانس هم ادعایی ندارد. متاسفانه بعضا افراد و گروه‌های تند مثل دیوید آلبرایت تفاسیر خود را مطرح و سعی بر اعمال نفوذ دارند و در رسانه‌ها شروع به فضا سازی می‌کنند و حتی این روند را نه تنها درباره برجام بلکه درباره پروتکل الحاقی هم پیش گرفته و تفاسیری مطرح می‌کنند که حتی اعضایی که پروتکل را امضا کرده‌اند هم آن تفسیر را قبول ندارند.

کمالوندی تصریح کرد: آنچه این افراد و گروه‌ها مطرح می‌کنند یک نگاه و تفسیر موسع بی‌انتها است که خیلی هم در آژانس خریدار ندارد.

بنا بر این گزارش، بخش‌های D ، E ، S و T ضمیمه 1 برجام موضوعاتی از جمله راکتورها، فعالیت‌های بازفرآوری سوخت مصرف‌شده، دیگر فعالیت‌های جداسازی ایزوتوپ‌های اورانیوم و فعالیت‌هایی که می‌تواند در طراحی و توسعه یک وسیله انفجاری هسته‌ای مشارکت کند را شامل می‌شود. شاید در این بین مهم‌ترین بخش مربوط به بخش T است.

در بخش‌ D به موضوع راکتورها اشاره شده است مبنی بر این‌که " ایران مطابق با برنامه خود، توسعه راکتورهای آینده تحقیقاتی و تولید برق خود را با پیشرفت تکنولوژی در سطح بین‌المللی با تکیه بر استفاده از راکتورهای آب سبک، همراه با بهره‌مندی از همکاری‌های بین‌المللی شامل تضمین تأمین سوخت لازم، همگام خواهد کرد ".

"ایران تمایل دارد تمامی سوخت مصرف شده برای تمام نیروگاه‌های تولید برق و تحقیقاتی کنونی و آینده خود را، برای نگه‌داری فرآیندهای بعدی، آن‌گونه که در قرارداد مربوطه‌ای که به موقع خود با کشور دریافت کننده، مطابق با قوانین و قواعد ملی، منعقد خواهد شد، به خارج از کشور ارسال کند ".

به موضوع E در بخش فعالیت‌های بازفرآوری سوخت مصرف‌ شده اشاره شده است.

18. ایران به مدت 15 سال، و بدون داشتن قصدی برای بعد از آن، وارد فعالیت‌های مربوط به بازفرآوری سوخت مصرف‌شده یا فعالیت‌های مربوط به تحقیق و توسعه بازفرآوری سوخت مصرف شده، نخواهد شد. (مقصود از سوخت مصرف شده در این پیوست شامل تمام انواع سوخت‌هایی است که تابش داده شده‌اند .(

19. ایران به مدت 15 سال، و بدون داشتن قصدی برای بعد از آن، سوخت‌های مصرف شده را به جز آنهایی که مربوط به نمونه‌های اورانیوم غنی شده تابش داده شده برای تولید رادیوایزوتوپ‌های پزشکی و اهداف صنعتی صلح‌آمیز است، بازفرآوری نخواهد کرد .

20. ایران به مدت 15 سال، و بدون داشتن قصدی برای بعد از آن، هیچ تاسیساتی که قادر به جداسازی پلوتونیوم، اورانیوم، نپتونیوم از سوخت‌های مصرف شده یا نمونه‌های شکافت‌پذیر (fertile targets) باشد، به غیر از آنهایی که برای تولید رادیوایزوتوپ برای مقاصد پزشکی و مقاصد صنعتی صلح‌آمیز است را تکمیل، احداث یا تامین نخواهد کرد .

21. ایران به مدت 15 سال فقط سلول‌های داغ ) شامل یک یا چند سلول به هم متصل)، سلول‌های حفاظ‌دار یا گلاوباکس‌های حفاظ‌داری را توسعه، تامین، ساخت یا به کارگیری خواهد کرد که ابعاد آن کمتر از 6 متر مکعب و مشخصاتی مطابق با آنچه که در پیوست پروتکل الحاقی آمده است، باشد . این سلول‌ها در کنار راکتور مدرن شده اراک، راکتور تحقیقاتی تهران و مجتمع‌های تولید رادیوداروها قرار خواهد گرفت و فقط قادر به جداسازی و تولید ایزوتوپ‌های صنعتی و پزشکی و انجام آزمایشات غیر مخرب آزمایش‌های بعد از تابش‌دهی خواهند بود. تجهیزات و لوازم مورد نیاز از طریق مکانیزم تامین ایجاد شده در برجام به دست خواهد آمد. ایران به مدت 15 سال تنها بعد از تایید کمیسیون مشترک به تکمیل، احداث و یا تصاحب سلول‌های داغ ) شامل یک یا چند سلول به هم متصل ( ، سلول‌های حفاظ‌دار یا گلاوباکس‌های حفاظ‌داری که ابعاد آن بیش از 6 متر مکعب و مشخصات پیوست 1 پروتکل الحاقی است، خواهد پرداخت .

22. کشورهای 1+5 آماده‌اند، تمام آزمایشات مخرب و غیرمخرب مربوط به نمونه‌های میله سوخت یا مجتمع سوخت از جمله انجام آزمایش‌های بعد از تابش ‌ دهی را برای همه سوخت‌های ساخته شده در داخل یا خارج از ایران یا تابش داده شده در داخل ایران، با استفاده از تاسیسات موجود در خارج از ایران را تسهیل کنند. به جز برای مجتمع راکتور تحقیقاتی اراک، ایران به مدت 15 سال به تکمیل، احداث، یا تامین سلول‌های داغ قادر به انجام آزمایش‌های بعد از تابش‌دهی یا تامین تجهیزاتی که امکان توسعه و ساخت آن‌ را فراهم کند، نخواهد پرداخت.

23. علاوه بر ادامه انجام آزمایشات جاری، آزمایش سوخت در راکتور تهران، ایران به مدت 15 سال آزمون‌های غیرمخرب بعد از تابش‌دهی را بر روی میله‌های سوخت، نمونه‌های مجتمع سوخت و مواد ساختاری انجام خواهد داد . این آزمایشات صرفاً در مجتمع راکتور تحقیقاتی اراک انجام خواهد گرفت . در عین حال، کشورهای 5+1 تاسیسات خود را برای انجام آزمایش‌های مخرب با متخصصان ایرانی، آن گونه‌ای که توافق می‌شود، در دسترس قرار خواهند داد . سلول‌های داغی که در راکتور اراک برای اجرای آزمایش‌های بعد از تابش‌دهی به کار گرفته خواهند شد به طور فیزیکی به سلول‌هایی که در آن رادیوایزوتوپ‌های دارویی وصنعتی تولید می‌شوند، متصل نخواهد شد .

24. برای 15 سال، ایران درگیر تولید یا دستیابی به فلز پلوتونیوم ویا اورانیوم یا آلیاژ آنها یا تحقیق و توسعه در خصوص فلزکاری ) متالورژی ( پلوتونیم یا اورانیوم ) یا آلیاژ آنها ( و یا قالب‌گیری، فرم دهی یا ماشین کاریپلوتونیم یا فلز اورانیوم را نخواهد شد .

25. به مدت 15 سال ایران تولید، جستجو یا دستیابی به پلوتونیوم جدا شده، اورانیوم با غنای بالا (غنای بیشتر از 20% اورانیوم 235 )، یا اورانیوم233 ، یا نپتونیوم237 (به جز مواردی که به عنوان استانداردهای آزمایشگاهی یا در دستگاه‌هایی که در آنها نپتونیوم237 به کار برده شده است) را نخواهد داشت.

26. اگر ایران به دنبال شروع تحقیق و توسعه بر روی سوخت بر پایه فلز اورانیوم برای راکتور تحقیقاتی تهران در مقدار کم بعد از 10 سال و قبل از 15 سال باشد، برنامه خود را در کمیسیون مشترک ارایه و تصویب این کمیسیون را دنبال خواهد کرد.

S . دیگر فعالیت‌های جداسازی ایزوتوپ‌های اورانیوم

81. برای 10سال، فعالیت‌های تولید یا تحقیق و توسعه جداسازی ایزوتوپی اورانیوم ایران منحصرا بر مبنای تکنولوژی سانتریفیوژ گازی خواهد بود. ایران به آژانس اجازه دسترسی جهت راستی‌آزمایی انطباق فعالیت‌های تحقیق و توسعه و یا تولید جداسازی ایزوتوپی اورانیوم با این ضمیمه را خواهد داد.

T . فعالیت‌هایی که می تواند برای طراحی و توسعه یک وسیله انفجاری هسته‌ای مشارکت کند

82. ایران در فعالیت‌های ذیل که می‌تواند برای توسعه یک وسیله انفجاری هسته‌ای به کار گرفته شود، وارد نخواهد شد :

82.1- طراحی، توسعه، دستیابی یا استفاده از مدل‌های کامپیوتری برای شبیه‌سازی وسایل انفجاری هسته‌ای

82.2- طراحی، توسعه، ساخت، دستیابی یا استفاده از سیستم چاشنی‌های انفجاری چند نقطه که برای توسعه یک وسیله انفجاری هسته‌ای مناسب هستند مگر اینکه مقاصد غیر هسته‌ای بودن آن توسط کمیسیون مشترک تایید شده باشد و تحت نظارت باشد .

82.3- طراحی، توسعه، ساخت، دستیابی یا استفاده از سیستم‌های تشخیص انفجار (دوربین‌های سرعت بالا Streak ، دوربین‌های فریمینگ و یا دوربین‌های اشعه ایکس Flash x - ray ) مناسب برای توسعه تجهیزات انفجار هسته‌ای مگر این‌که مقاصد غیرهسته‌ای بودن آن توسط کمیسیون مشترک تایید شده باشد و تحت نظارت باشند.

بنا بر این گزارش آنچه روشن است در بخش‌های D، E، S حساسیتی که در بخش T وجود دارد از آن جهت که می‌تواند دخالت آژانس در بخش‌های دفاعی و صنعتی کشور را شامل شود وجود ندارد، از این رو تفسیر آژانس از متن برجام مبنی بر این‌که آژانس باید بر این بخش‌های ضمیمه 1 نیز راستی آزمایی و نظارت داشته باشد طبیعی است که اختلافاتی را ایجاد می‌کند.

جمهوری اسلامی ایران در حین مذاکرات هسته‌ای و بعد از آن در زمان اجرای برجام همواره بر جدایی موضوع هسته‌ای از مسایل دفاعی خود تاکید کرده است و با توجه به اینکه در چارچوب پرونده مربوط به "مطالعات ادعایی" قبل از اجرایی شدن برجام به تمامی سوالات و ابهامات پاسخ داده و آژانس نیز اعلام کرد که این پرونده بسته شده است دیگر جایگاهی برای طرح موضوعاتی از این دست نمی‌بیند.

در عین حال سخنگوی سازمان انرژی اتمی هم‌چنین درباره حضور آژانس در جلسات کمیسیون مشترک برجام و نیز جلسات مربوط به کانال خرید اظهار کرد که "اختلاف‌نظرهای ایران و آژانس در موضوعات فنی و حقوقی تقریبا خیلی کم است و حضور آژانس به درخواست طرف‌هاست.

کمالوندی درباره این‌که احتمال دارد تفاوت تفاسیر میان ایران و آژانس و نیز کشورهای 1+5 در آینده مشکل‌ساز شود؟ گفت: ما با آژانس خیلی اختلاف تفسیر نداریم، بلکه گزارش‌هایی که پراکنده منتشر و رسانه‌ای می‌شود مورد بحث است. مثلا ما بر این نظر و تفسیر هستیم که برخی اطلاعات فعالیت‌ها و برنامه‌ هسته‌ای کشورمان نیاز ندارد با جزییات منتشر شود و آژانس نیز این مساله را پذیرفته است.

برخی کارشناسان و تحلیل‌گران در دو سال اخیر نسبت به خلاصه بودن گزارش‌های آژانس درباره ایران و نبود جزییات به سبک گزارش‌هایی که آژانس قبل از اجرایی شدن برجام درباره ایران منتشر می‌کرد انتقاد دارند.

سخنگوی سازمان انرژی اتمی هم‌چنین درباره بند T و تفسیر ایران از نظارت آژانس بر بخش‌های مورد اشاره در این بند به ایسنا گفت: در بند T چیزی به نام راستی‌آزمایی نداریم، یعنی این‌که موظف باشیم اطلاعاتی به آژانس ارایه بدهیم و آژانس بعد آنها را راستی‌آزمایی کند، نداریم. ما در این بند وظیفه‌ای برای ارایه اطلاعات نداریم.

به گزارش ایسنا،‌ مشخص نیست آژانس به درخواست ایران برای اصلاح بند 26 گزارش اخیر خود عمل می‌کند یا نه. از طرفی معلوم نیست تا چه اندازه اختلاف‌نظرها بر سر تفسیر متن برجام در این رابطه میان ایران و آژانس و در چارچوب کمیسیون مشترک برجام قابل حل و فصل باشد.

آنچه از اظهارات آمانو در رابطه با امضای پروتکل الحاقی توسط ایران زودتر از موعد تعیین شده طبق برجام و اصرار بر نظارت و راستی‌آزمایی بر بخش‌های D ، E ، S و T برمی‌آید، این است که به نظر نمی‌آید آژانس در این رابطه بنایی بر کوتاه آمدن و حذف پاراگراف 26 از گزارش خود یا اصلاح آن داشته باشد. از طرفی، به نظر می‌آید قلاب آژانس و البته برخی کشورها به طعمه‌ سیاسی خوبی در بخش‌های فنی و حقوقی اجرای برجام گیر کرده باشد.