گام‏ های نخست برای بزرگترین دانشنامه شهری جهان

احمدرضا جلوه نژاد/اصفهان امروز: دانشنامه تخت‏ پولاد که بین سال‏های 1384 تا 1394 تدوین شده است، از کارهای فرهنگی قابل‏توجه شهرداری اصفهان در دهه‏های گذشته محسوب می‏شود. دانشنامه‏ای که با مدیریت دکتر اصغر منتظرقائم، عمدتا به شرح حال چهره‏های مدفون در آرامستان تاریخی اصفهان و نیز معماری تکایا و فنون و صنایع مرتبط می‏پرداخت.
بر این اساس دانشنامه تخت پولاد بیشتر در ادامه کتاب‏هایی است که به رجال اصفهان می‏پرداختند؛ کتاب‏هایی چون تذکره القبور گزی، اعلام مصلح‏الدین مهدوی و رجال‏اصفهانِ دکتر محمدباقر‏کتابی، البته تأثیر آن کتاب‏ها در شرح حال افرادی که در این دانشنامه از آنان ذکری رفته است نیز کاملا مشهود است.
دانشنامه تخت فولاد در چهار جلد و با 1531 مدخل تدوین شده است و حدود 220 مدخل آن به سرداران شهید مدفون در تکیه لسان‏الارض اختصاص دارد.
دانشنامه تخت پولاد در مقام مقایسه با آنچه در خصوص سایر آرامستان‏های مشهور جهان چون پرلاشز پاریس که در باب آن‏ها جز کتاب‏هایی منتشر نشده، فعالیتی قابل تقدیر است. با این حال به گفته اصغر منتظرقائم، اصفهان این قابلیت را دارد که دایره‏المعارفی 50 جلدی درباره‏اش کار شود.
لندن، نخستین شهری است که در 1983 نخستین دایره‏المعارف شهری در جهان را تدوین کرد. دانشنامه‏ای با مدیریت کریستوف هیبرت با حدود 5000 مدخل. پس از لندن، نیویورکی‏ها بودند که با کنت جکسون در 1994 دانشنامه نیویورک را تدوین کردند، با حدود 5800 مدخل.
دانشنامه تخت‏فولاد البته برای آغاز تدوین یک دانشنامه شهری بزرگ درباره اصفهان راهگشاست و تجارب ویژه‏ای را در پی داشته است. منتظرقائم نسبت به واکنش‏های برخی از خانواده‏هایی که مدخلی از اعضای آن خانواده در دانشنامه اختصاص داشته سخن می‏گوید و اظهار دارد که برخی با اصرار، خواستار تغییراتی در متن‏ها داشته اند. وی می‏گوید: «یکی از پسران علمای فقید از اینکه «عظما» از نام مرحوم آیت‏الله پدرش حذف شده بود به شدت معترض بود. همچنین بسیاری از کسانی که مداخلی در باب بزرگان به آنان سفارش شده بود، پس از مدت زمان زیادی به سبب ملاحظاتی انصراف دادند. همچنین مقالات اولیه نوشته شده در باب بسیاری از چهره‏های بزرگ، انتظارهای گروه 5 نفره داوری دانشنامه را برآورده نکرد و از این‏رو نویسندگان آن بعضا تغییر کرد.»
دانشنامه تلاش کرده است در مواردی نویسندگانی نزدیک به چهره‏ها را برای نوشتن مداخل بسیج کند. از جمله مدخل مربوط به حاج رحیم ارباب را که دکتر محمدباقر کتابی نوشته است. جلال‏الدین همایی، از مفاخر فرهنگی اصفهان در ابتدا به جمشید مظاهری سپرده شده بود. با این‏حال بخش عمده‏ای از بار مطالب به دوش دانشجویان کارشناسی ارشد گروه تاریخ دانشگاه اصفهان سپرده شد.
مدیر دانشنامه می‏گوید که تلاش کرده است، ملاحظات سیاسی، تأثیر سوئی بر دانشنامه نگذاشته باشد و تمامی چهره‏های مدفون در تخت فولاد در این دانشنامه دیده شوند.
دانشنامه همچنین آرشیوی غنی از عکس و دستنوشته‏های چهره‏های شهر را به دست می‏دهد و چهره‏های از یاد رفته فراوانی را در عرصه‏های مختلف با مطالعاتی قابل ذکر، دیگر بار زنده کرده است.
دانشنامه همچنین مداخلی را برای نخستین بار به گونه‏ای جامع مورد بررسی قرار داد. منتظرقائم می‏گوید: بابارکن‏الدین شیرازی از جمله مداخلی است که درخشان است. این مدخل را حامد ناجی نوشت و نشان داد که دانشمند جدیدی در حوزه تاریخ اصفهان در حال ظهور است.
با وجودی که این دانشنامه از همکاری حدود 100 نویسنده بهره‏برده است، با این همه به نظر می‏رسد هنوز چهره‏های برجسته‏ای از اساتید تاریخ و جامعه‏شناسی و فرهنگ این شهر را می‏شد در همکاری با این دانشنامه دعوت کرد. این دانشنامه گذشته از محتوا به لحاظ فرمت محتوایی نیز کاستی‏هایی دارد و غیاب یک روزنامه‏نگار کارکشته در تیم ویراستاری آن کاملا حس می‏شود.
حال می‏توان نگاه‏ها را بر دانشنامه دیگری دوخت که تمام ابعاد و چهره‏های اصفهان را در بر داشته باشد و البته برای تدوین آن چندین نسل هم زمان صرف کرد. شهری با 3000 سال پیشینه تاریخی و فراز و فرودهای پرشماری که در بخش‏هایی از آن، این شهر تأثیراتی عمیق بر تاریخ جهان را شکل داده است.
از دوران باستان اصفهان چندان سندی در دست نیست و کاوش‏های باستان‏شناسی می‏تواند موتور مطالعات تاریخی در این زمان باشد. اصفهان اوج دوره سلجوقی در حوالی 1085 میلادی که بی‏تردید، یکی از 10 شهر بزرگ جهان آن روزگار است و پس از آن جمعیت اصفهان رو به افول می‏گذارد، هنوز ناگفته‏ها و ناشناخته‏های فراوانی وجود دارد، اگرچه زمان صفوی شناخته شده ترین دوره تاریخی شهر است. زمانی که شاه عباس در 1598 اصفهان را پایتخت ایران اعلام کرد و جمعیت این شهر 40 هزار نفر تخمین زده می‏شد، در حالی که در 1628 که وی در گذشت، جمعیت اصفهان به 325 هزار نفر، در حدود هشت برابر آغاز سلطنت وی رسیده بود. این دوره نیز اصفهان را در زمره پنج شهر نخست دنیای آن روز قرار می دهد و البته نخستین جهان‏شهری که پیوند دیپلماتیک غرب و شرق جهان را در خود ایجاد کرد.
عجب نیست که اصفهان با تمام راز و رمزهای خود، دانشنامه شهری بزرگی را پی بریزد، چه سابقه دانش‏نامه نویسی در این شهر به هزار سال پیش باز می‏گردد که ابن سینا دانشنامه علایی را به زبان فارسی در پنج علمِ منطق، طبیعیات، هیئت، موسیقی و علم آنچه بیرون طبیعت است در آن
تکمیل می‏کرد.