عبور 16 سال از خاموشی یک ستاره

در شانزدهمین سالگرد فوت شکرپاره سینما و تئاتر اصفهان، مرحوم رضا ارحام صدر، شهردار و معاون فرهنگی اجتماعی با خانواده این هنرمند بی‌بدیل اصفهانی دیدار کردند.

رضا ارحام صدر، استاد بداهه‌گویی و بنیانگذار مکتب اصفهان در تئاتر کمدی ایران به شمار می‌رود که می‌توان او را بنیان‌گذار مکتب کمدی انتقادی در تئاتر ایران دانست.

انتقاد از مسائل سیاسی و اجتماعی در قالب کمدی که اجراهایش او را با استقبال بی‌نظیری روبه‌رو می‌کرد ویژگی بارز آثارش به شمار می‌رود.

تحصیلات و زندگی غیرهنری

رضا ارحام صدر ۱۲ اردیبهشت ۱۳۰۲ خورشیدی در محله پا قلعه اصفهان دیده به جهان گشود و تحصیلات ابتدایی را در اصفهان گذراند و سپس وارد کالج انگلیسی این شهر شد. این کالج بعدها تبدیل به دبیرستان ادب شد. پس از پایان تحصیلات فنی به خوزستان رفت و پس از یادگیری مهارت‌های فنی در آنجا مشغول به کار شد. در آن زمان در شرایطی که خود را برای ادامه تحصیل در انگلستان آماده می‌کرد به دلیل بیماری مزمن مالاریا از ادامه فعالیت در خوزستان بازماند و به اصفهان مراجعت نمود و دیپلم بازرگانی را از دبیرستان ادب و دیپلم ادبی را از «دبیرستان صارمیه» دریافت کرد. او در سال ۱۳۲۶ به استخدام بیمه ایران درآمد و هم‌زمان به مرمت کاروان‌سرای عباسی پرداخت. به طور هم‌زمان مدرک کارشناسی را در رشته فلسفه و امور تربیتی از دانشکده ادبیات دانشگاه اصفهان دریافت کرد. او درباره کار اداری‌اش گفته بود: «شروع کار اداری من هم این‌گونه بود که در سال ۱۳۲۴ پس از کسب مدرک دیپلم در شرکت سهامی بیمه ایران شعبه اصفهان استخدام شدم و مدت ۳۵ سال خدمت کردم که ۱۶ سال رئیس شعبه بودم و همان زمان از محل درآمد آنجا هتل عباسی در اصفهان ساخته شد.»

ورود به دنیای هنر

ارحام صدر در تئاتر صاحب‌سبک بود و به همراه افرادی چون مهدی ممیزان و پویان عطایی گروه هنری ارحام را در دهه ۴۰ خورشیدی تأسیس کرد. او تا سال ۱۳۵۷ بیش از ۱۰۰ نمایش از جمله بوقلمون‌ها، رسواها، مست، من می‌خواهم و هفت‌سین را اجرا کرد و پس از پیروزی انقلاب اسلامی به همراه رضا کشانی در آلمان، اتریش، سوئد، نروژ و آمریکا به اجرای نمایش پرداخت و در آمریکا با نمایش ارحام رئیس‌جمهور آمریکا می‌شود نیز به روی صحنه رفت.

ارحام صدر بیش از ۵۰ سال به اجرای بدون وقفه تئاترهای اجتماعی و طنز پرداخت. آن‌چنان‌که خود در این باره گفته بود: «بنده ۵۰ سال از عمر خود را صرف خنداندن مردم کردم.»

این هنرمند فقید در سال ۱۳۳۶ با فیلم شب‌نشینی در جهنم وارد سینما شد و در فیلم‌هایی چون علی واکسی، ستاره‌ای چشمک زد، مردان خشن، جعفرخان از فرنگ برگشته، نصف جهان و افسانه شهر لاجوردی ایفای نقش کرد.

همچنین در دهه ۴۰ خورشیدی در فیلم‌هایی مانند زن و عروسک‌هایش، داماد فراری و جاده زرین سمرقند نقش‌آفرینی کرده و در دهه ۵۰ خورشیدی در فیلم‌های یک اصفهانی در نیویورک، لج و لجبازی، کی دسته‌گل به آب‌داده؟ پری‌زاد، اکبر دیلماج، جوجه‌فکلی، ماجراهای علاءالدین و چراغ جادو هنرنمایی کرد.

دلنواز خوش‌بیان

یکی از ویژگی‌های کارهای ارحام صدر استفاده از لهجه شیرین اصفهانی در اجراهایش بود که نه‌تنها برای اصفهانی‌ها جذاب و دل‌نشین بود، بلکه مردم شهرهای دیگر نیز به لهجه اصفهانی علاقه‌مند شده و جذب صدا و بیان زیبای او می‌شدند. او در این باره گفته بود: «تئاتر ما به‌واقع در سراسر ایران مطرح بود و حتی نام آن در خارج از ایران و اذهان ایرانیانی که در خارج از کشور زندگی می‌کردند، ماندگار شد.»

ارحام صدر به دلیل نقش انتقادی در نمایشنامه‌های خود از توجه زیادی بین توده مردم برخوردار بود. او استاد بداهه‌گویی و بدعت‌گذار مکتب اصفهان در تئاتر کمدی ایران بود و حاصل چند دهه فعالیت هنری وی ایفای نقش در حدود ۱۵۰ تئاتر و ۲۰ فیلم سینمایی است.

او در گفتگویی که سال 81 با خبرگزاری ایسنا داشت، درباره گرایشش به اجرای نمایش‌های جدی، گفته بود: «مدتی به سمت اجرای نمایش‌های جدی رفتیم. من نیز چند نمایش با این مضمون از لئون تولستوی کار کردم. یکی از این نمایش‌ها بااینکه تراژدی بود، چهار ماه روی صحنه اجرا شد. متوجه شدیم مردم اصفهان تئاتر را شناخته‌اند و فرهنگ تئاتری‌شان بالا رفته و از نمایش کمدی و تراژدی استقبال می‌کنند. وی تصریح کرد: به اعتقاد من تئاتر خوب، برای مملکت ما تئاتری است که از زندگی مردم نشأت و سرچشمه گرفته شده باشد و در دل مردم با چاشنی طنز در آن باشد. همیشه گفته‌ام که تئاتر باید چند پله از زندگی مردم بالاتر باشد.»

 او در پاسخ به این پرسش که تفاوت بین لودگی و طنز سازنده چیست و شما چه می‌کردید که از ابتذال دور باشید، گفت: «اجرای نمایش کمدی به‌مراتب سخت‌تر از نمایش تراژدی و درام است. مرز بین تراژدی و کمدی مرز بسیار وسیعی است، ولی کمدی واقعی، کمدی است که دور از ابتذال و لودگی باشد. موضوع و متن جالب بوده و طنز به جا با مطلب درهم‌آمیخته شده و روی‌هم‌رفته نمایش کمدی خودش ادبیات باشد و کلمه‌ی زشتی در آن به کار نرود. ما کوشش می‌کردیم، عفت بیان و قلم را در نمایشنامه‌ها ملحوظ کرده و اگر کلمه‌ای معنی بدی می‌داد آن را حذف می‌کردیم. اگر کمدین نیز گاه برای خنداندن مردم حرکت زشتی انجام می‌داد، توبیخ و جریمه شده و امتیاز او کم می‌شد؛ بنابراین کمدی انتقادی را به من نسبت داده و می‌گویند وقتی ارحام پیدا شد، نمایشنامه‌های کمدی که صرفا خنده‌دار بود، معنی‌دار هم شد. علت این بود که فکر می‌کردم ما نباید صرفا مردم را بخندانیم بلکه تماشاگر وقتی از سالن خارج می‌شود، باید چیزی در دست داشته باشد. چیزی که با بهتر زیستن او در ارتباط باشد». 

شکرپاره سینما و تئاتر اصفهان در سه دهه ۴۰، ۵۰ و ۷۰ مقابل دوربین سینما قرار گرفت.

رضا ارحام صدر به دلیل کهولت سن در سال ۱۳۸۷ در سن ۸۵ سالگی در منزل از دنیا رفت. پیکر وی در قطعه نام‌آوران باغ رضوان اصفهان به خاک سپرده شد.