به مناسبت هفته معدن – خرداد ۱۴۰۴
بازتعریف نقش معدن در تولید ملی؛ لزوم گذار از برداشت سنتی به بهره‌برداری دانش‌بنیان
معدنکاری ایران امروز در نقطه‌ای حساس از تاریخ خود ایستاده است؛ نقطه‌ای که در آن استمرار مسیر گذشته، به معنی از دست رفتن مزیت‌های نسبی است، و اتخاذ رویکردهای فناورانه و بین‌رشته‌ای، ضامن بقا و رشد در چشم‌انداز آینده خواهد بود.
امیرحسین کریمدادی_ مدیرعامل شرکت معدنی و صنعتی فولادسنگ مبارکه: معدنکاری ایران امروز در نقطه‌ای حساس از تاریخ خود ایستاده است؛ نقطه‌ای که در آن استمرار مسیر گذشته، به معنی از دست رفتن مزیت‌های نسبی است، و اتخاذ رویکردهای فناورانه و بین‌رشته‌ای، ضامن بقا و رشد در چشم‌انداز آینده خواهد بود. به‌رغم آنکه ایران با داشتن بیش از ۷۰ نوع ماده معدنی شناسایی‌شده و جایگاه دهم جهانی از نظر تنوع منابع، از ظرفیت‌های منحصربه‌فردی برخوردار است، اما سهم واقعی این بخش در زنجیره ارزش اقتصادی کشور، فاصله‌ای جدی با پتانسیل‌های زمین‌شناسی موجود دارد.
یکی از مسائل بنیادین، غلبه رویکرد سنتی در تمام لایه‌های معدنکاری است؛ از اکتشاف تا استخراج، بارگیری، خردایش، و تحویل ماده معدنی به صنایع پایین‌دست. بررسی‌ها نشان می‌دهد که میانگین عمق اکتشافات در کشور، اغلب کمتر از ۱۰۰ متر است، در حالی که در کشورهای معدنی پیشرو مانند کانادا، استرالیا و شیلی، عملیات اکتشاف تا اعماق بالای ۵۰۰ متر با دقت بالا انجام می‌شود. نبود داده‌های ساختاری ژئوفیزیکی و ژئوشیمیایی یکپارچه، ضعف در به‌کارگیری فناوری‌های سنجش از دور و مدلسازی پیشرفته، و عدم حضور سیستماتیک فناوری‌های داده‌محور در اکتشاف، موجب شده تا ذخایر عمیق و باارزش، هنوز دور از دسترس باقی بمانند.
در حوزه استخراج، چالش فرسودگی تجهیزات، پایین بودن بهره‌وری عملیاتی، و عدم انطباق فرآیندهای برداشت با نیاز صنایع مصرف‌کننده، همچنان پابرجاست. ماشین‌آلات معدنی در بسیاری از معادن فعال کشور، با میانگین سنی بیش از ۱۸ سال و راندمان‌های پایین‌تر از استانداردهای جهانی، باعث افزایش هزینه استخراج به ازای هر تن ماده معدنی شده‌اند. این در حالی‌ست که در بسیاری از کشورهای معدنی، اتوماسیون تجهیزات، سیستم‌های پایش بلادرنگ شرایط ژئوتکنیکی، و طراحی انفجار بر اساس کنترل دانه‌بندی، جایگزین روش‌های متداول شده‌اند.
یکی از نمونه‌های ملموس در این حوزه، زنجیره تأمین سنگ‌آهک و دولومیت برای صنعت فولاد کشور است. کیفیت فیزیکی و شیمیایی این مواد، از جمله درصد خلوص CaO و MgO، نسبت LOI، وجود عناصر مزاحم مانند SiO₂ یا Fe₂O₃، و دانه‌بندی کنترل‌شده، مستقیماً بر عملکرد کوره‌های قوس الکتریکی و کوره بلند اثرگذار است. با این حال، در بسیاری از معادن، طراحی استخراج و فرآوری اولیه، بدون لحاظ نیاز نهایی صنایع پایین‌دست انجام می‌شود؛ مسئله‌ای که منجر به افزایش ضایعات، کاهش راندمان متالورژیکی، و بالا رفتن مصرف انرژی در مراحل بعدی می‌گردد.
تحول در معدنکاری، بدون تغییر در زیرساخت داده، امکان‌پذیر نیست. مفاهیمی نظیر معدنکاری هوشمند (Smart Mining)، مدلسازی زمین‌شناسی سه‌بعدی در زمان واقعی، پایش عیار در لحظه با سنسورهای طیف‌سنجی XRF و LIBS، و کنترل خودکار تجهیزات با کمک هوش مصنوعی، تنها زمانی اثربخش خواهند بود که بستر داده‌های دقیق، مستمر و قابل اطمینان فراهم باشد. بدون داده، هیچ الگوریتمی کارا نیست و بدون تحلیل دقیق، هیچ تصمیمی بهینه نخواهد بود.
در عین حال، یکپارچگی میان حلقه‌های زنجیره معدن تا صنعت، همچنان یک نقطه‌ضعف استراتژیک در ساختار معدنی کشور محسوب می‌شود. ارزش واقعی ماده معدنی نه در نقطه استخراج، بلکه در تطابق دقیق ویژگی‌های آن با فرآیند صنعتی مصرف‌کننده تعریف می‌شود. از این رو، بازتعریف ارتباط معدن با زنجیره پایین‌دست، به‌ویژه در صنایعی مانند فولاد، یک ضرورت قطعی در طراحی آینده معدنی کشور است.
در افق میان‌مدت، بدون تحول مفهومی در سیاست‌گذاری، بازسازی سرمایه انسانی متخصص، و سرمایه‌گذاری در فناوری‌های نوین اکتشاف، استخراج و فرآوری، امکان بهره‌برداری از ظرفیت‌های زمین‌شناسی ایران در سطح رقابت جهانی وجود نخواهد داشت. برنامه‌ریزی برای این تحول، نیازمند نگاه واقع‌بینانه، تصمیم‌گیری مبتنی بر داده، و عبور از شعار به سمت عملیات مهندسی هدفمند است.
هفته معدن نه صرفاً یک مناسبت نمادین، بلکه فرصتی است برای بازاندیشی راهبردی در مسیر توسعه صنعتی کشور. آینده معدنکاری ایران، تنها در سایه تلفیق دانش زمین، فناوری، اقتصاد و مدیریت ممکن خواهد بود؛ آینده‌ای که با اصلاح امروز، از دل سنگ‌ها آغاز می‌شود.