میراث زاون در قاب کلمات
اصفهان، شهر تاریخ و هنر، بار دیگر شاهد رویدادی بود که نه‌تنها برگ تازه‌ای در ادبیات سینمای ایران ورق زد، بلکه یاد و نگاه یکی از چهره‌های ماندگار این عرصه را نیز زنده کرد.
اصفهان امروز_شهرزاد فلاح: آیین رونمایی از کتاب «تاریخ سینما از ما شروع نمی‌شود»، عصر روز ۱۹ مرداد ماه در پردیس سینمایی اصفهان مال با حضور سینماگران، پژوهشگران، استادان دانشگاه و علاقه‌مندان فرهنگ و هنر در این شهر برگزار شد؛ رویدادی که هم رنگ‌وبوی تجلیل داشت و هم بوی آشنای نقد و گفت‌وگو.
این کتاب، به کوشش حامد قصری و مصطفی حیدری، مجموعه‌ای از یادداشت‌ها، مقالات و گفت‌وگوهای زاون قوکاسیان منتقد، پژوهشگر و فیلمساز اصفهانی را گردآورده است. آثار گردآوری‌شده حاصل نزدیک به چهار دهه فعالیت مطبوعاتی و فرهنگی اوست؛ نوشته‌هایی که بسیاری از آن‌ها پیش‌ازاین کمتر در دسترس علاقه‌مندان قرار داشت و حالا در قالب کتابی منسجم منتشر شده‌اند.
عنوان اثر برگرفته از باور فروتنانه قوکاسیان است؛ باوری که یادآور می‌شود سینما، همچون هر هنر دیگر، از میراث گذشتگان جان می‌گیرد و تداوم آن در گرو پاسداشت این میراث است.
آشنایی دو دهه‌ای با زاون
حامد قصری، یکی از گردآورندگان کتاب، در گفت‌وگو با ما درباره نخستین دیدار خود با قوکاسیان گفت: «شناخت من از زاون بازمی‌گردد به بیست، یا بیست و پنج سال قبل، زمانی که جلسات نمایش و نقد فیلم در اصفهان برگزار می‌شد و زاون آن جلسات را اداره می‌کرد. فیلم‌هایی از برگمان، گدار و دیگر سینماگران مستقل جهان به نمایش درمی‌آمد و بحث‌های پرشوری پیرامون آن‌ها شکل می‌گرفت. فضای آن نشست‌ها چیزی فراتر از تماشای فیلم بود؛ نوعی کلاس غیررسمی سینما که به پرورش نگاه منتقدانه کمک می‌کرد.»
از کلاس محمد حقوقی تا کتابخانه مادر
قصری، در ادامه از تأثیرات شکل‌گیری نگاه سینمایی قوکاسیان سخن گفت: «زاون بیشترین تأثیر را از معلم ادبیات و انشای خود، محمد حقوقی، در دبیرستان ادب گرفت. محمد حقوقی، شاعر و نظریه‌پرداز شعر معاصر ایران، از پایه‌گذاران جنگ ادبی در اصفهان بود. او به همراه هوشنگ گلشیری، محمد کلباسی، ابوالحسن نجفی و چند نفر دیگر جریانی را شکل داد که بعدها به یکی از مهم‌ترین جریانات ادبی ایران تبدیل شد. حقوقی دانش‌آموزانش را تشویق می‌کرد که صفحه‌های گرام موسیقی کلاسیک گوش کنند و فیلم‌های مهم ببینند.
او گفت: وقتی آگراندیسمان آنتونیونی در سال ۱۳۴۵ در اصفهان اکران شد، زاون با الهام از آن انشایی نوشت. این نگاه متفاوت، در دورانی که تماشاگران بیشتر دنبال فیلم‌فارسی بودند، نشان‌دهنده جسارت فکری او بود.»
وی در ادامه افزود: «یکی دیگر از تأثیرگذاران بر زندگی زاون، مادرش آدیک خانم بود؛ زنی اهل مطالعه با کتابخانه‌ای پربار. نخستین رمان‌های زندگی‌اش را از همان کتابخانه خواند و این تجربه، شالوده علاقه‌اش به ادبیات و روایت را ساخت.»
نخستین آثار مکتوب
قصری درباره اولین تألیفات قوکاسیان اظهار داشت: «زاون نخستین کتابش را در دهه پنجاه، درباره فیلم چشمه آربی اوانسیان نوشت. بعدها مجموعه‌ای از کتاب‌ها درباره سینماگران ایرانی منتشر کرد؛ از بهرام بیضائی و بهمن فرمان‌آرا تا فاطمه معتمدآریا، گلاب آدینه و حتی رضا ارحام صدر. او باورداشت ثبت تجربه‌های سینماگران، بخشی از حافظه فرهنگی ما را حفظ می‌کند.»
استاد دانشگاه و حافظ تاریخ شفاهی سینما
گردآورنده کتاب در ادامه گفت: «زاون علاوه بر تألیف، استاد دانشگاه و مدیرگروه سینمای سوره و سپهر بود. تاریخ سینما تدریس می‌کرد و با اعتباری که داشت، استادان برجسته‌ای را به اصفهان می‌آورد. پس از درگذشت او، دیگر دانشکده‌های سینمایی اصفهان آن عمق و اعتبار سابق را نیافت.»
او یادآور شد: «یکی از پروژه‌های مهم زاون، تاریخ شفاهی سینمای ایران بود. باوجود تمام مشغله‌ها، شب از اصفهان به تهران می‌رفت، صبح در موزه سینما با چهار تن از سینماگران مهم گفت‌وگو می‌کرد و شب دوباره به اصفهان برمی‌گشت تا به دانشجویان درس بدهد. بسیاری از چهره‌هایی که با آن‌ها مصاحبه کرده بود، امروز دیگر در قید حیات نیستند و اهمیت کار او را دوچندان می‌کند.»
نقش در سینمای آزاد
قصری در بخشی از گفت‌وگو به نقش قوکاسیان در جریان سینمای آزاد اشاره کرد: «سینمای آزاد، با استفاده از دوربین‌های سوپر ۸، نزدیک به ده سال به تربیت فیلمسازان جوان پرداخت و برخی از آنان بعدها از چهره‌های مهم سینمای ایران شدند. زاون در دفتر سینمای آزاد اصفهان فعال بود. در کتاب سینمای هشت مفصل درباره این تجربه سخن گفته‌ام.»
نگاه زاون به نسل جوان فیلمساز
قصری درباره رابطه زاون با نسل جوان گفت: «او به دانشجویانش عشق می‌ورزید، حامی آن‌ها بود و با همه سختی‌های سینما به آن‌ها امید، انرژی و امکانات می‌داد. یکی از دلایل این‌که خود زاون دیگر فیلم نساخت، حمایت بی‌دریغش از فیلمسازان جوان بود. عملاً خود را وقف جوانان شهرش کرده بود و آن‌قدر انرژی گذاشت و به بیماری‌اش بی‌توجه بود که از پا افتاد.»
زاون در یک جمله
وقتی از قصری خواستیم زاون را در یک جمله توصیف کند، بدون مکث گفت: «زاون قوکاسیان عاشق سینما و اصفهان بود.»
انگیزه انتشار کتاب
وی درباره چرایی تدوین این کتاب توضیح داد: «این اثر، ادای دینی به زاون است. خودش ده‌ها کتاب درباره دیگران نوشته بود و حقش بود مجموعه‌مقالات و یادداشت‌هایش در یک کتاب مستقل منتشر شود.
او در خصوص گردآوری این نوشته ها چنین اظهار داشت: گردآوری این نوشته‌ها کار ساده‌ای نبود؛ باید بین منابع پراکنده، نشریات قدیمی و آرشیوهای شخصی جست‌وجو می‌کردیم تا این مجموعه کامل شود.»
آینده آثار منتشرنشده
قصری همچنین به پروژه‌های ناتمام قوکاسیان اشاره کرد: «زاون سال‌ها روی تاریخ شفاهی سینمای اصفهان کارکرده بود. امیدوارم آن پروژه نیز روزی به کتاب تبدیل شود تا بخشی دیگر از حافظه فرهنگی این شهر ثبت گردد.»
فیلم‌سازِ پرتره‌ها
در پایان گفت‌وگو، قصری به وجه فیلمسازی قوکاسیان پرداخت: «زاون فیلم‌های ارزشمندی درباره شخصیت‌های ارامنه ساخته است؛ پرتره‌های هنری قابل تأملی درباره مرتضی نعمت الهی مجسمه‌ساز و رضا نور بختیار عکاس دارد. یکی از حسرت‌های بزرگش ساخت فیلمی درباره محمد حقوقی بود که متأسفانه هرگز به سرانجام نرسید.»
کتابی برای زنده نگه‌داشتن نگاه زاون
با انتشار «تاریخ سینما از ما شروع نمی‌شود»، نه‌تنها مجموعه‌ای از نوشته‌های ارزشمند قوکاسیان در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفته، بلکه دریچه‌ای تازه برای شناخت ابعاد کمتر دیده‌شده شخصیت و اندیشه‌های او گشوده شده است.
این کتاب، تصویری چندلایه از مردی ارائه می‌دهد که عاشقانه به سینما دل سپرد، برای شهرش اعتبار فرهنگی ساخت و بخش بزرگی از عمرش را صرف ثبت و روایت تاریخ سینمای ایران کرد. اکنون، میراث زاون در قاب کلمات، همچون فیلمی بی‌پایان، در ذهن و قلب علاقه‌مندان باقی خواهد ماند.