بحران پدیده گرد و غبار زندگی اصفهانی‌ها را تهدید می‌کند؛ ریشه‌ها و راهکارهای نجات

در میان سکوت خبری و نادیده گرفتن تدریجی آلودگی، اصفهان در حال پرداخت هزینه‌ای سنگین و جبران‌ناپذیر است. هوا، که مایه حیات است، اکنون به یکی از اصلی‌ترین قاتلان خاموش تبدیل شده است. در حالی که شهروندان هر روز با پدیده‌هایی چون گرد و غبار مزمن، فرونشست و ترافیک سنگین دست و پنجه نرم می‌کنند، آمارهای رسمی وزارت بهداشت از یک فاجعه انسانی پرده برمی‌دارند: طی دو سال اخیر، تعداد قربانیان منتسب به آلودگی هوا با افزایشی نگران‌کننده از مرز دو هزار نفر عبور کرده است. سلامت مردم بدون محیط‌زیست سالم معنا ندارد، اما اکنون محیط زیست اصفهان خود در محاصره بحران است. آیا می‌دانید آلودگی تا کجا پیش رفته است؟ پاسخ در قلب آمارها نهفته است:

 

بحران محیط زیست، مرگ و میر را کلید زد؛ رصد افزایش نگران‌کننده قربانیان آلودگی هوا در اصفهان

سلامت مردم بدون محیط‌زیست سالم معنا ندارد. این جمله کلیدی، ستون فقرات مباحث مطرح شده در اولین همایش «تازه‌های علمی آلاینده‌های زیست‌محیطی و تأثیر متقابل آن بر سلامت جامعه» بود که صبح امروز در دانشگاه علوم پزشکی اصفهان برگزار شد. این همایش، به کانون بررسی هزینه‌های جانی آلودگی هوا در کلانشهر اصفهان تبدیل شد و آمارهای نگران‌کننده‌ای از تلفات ناشی از این بحران خاموش را فاش ساخت.

داریوش گل‌علیزاده، مدیرکل حفاظت محیط‌زیست استان اصفهان، در سخنان خود به یک گزارش کلیدی از وزارت بهداشت استناد کرد که روند صعودی مرگ‌های منتسب به آلودگی هوا در اصفهان را به وضوح نشان می‌دهد. وی اعلام کرد: «بر اساس گزارش وزارت بهداشت، در سال ۱۴۰۱ حدود ۱۸۵۶ مرگ منتسب به آلودگی هوا در اصفهان ثبت شد و این رقم با یک شیب نگران‌کننده، در سال ۱۴۰۲ به ۲۰۲۱ نفر و در سال ۱۴۰۳ به ۲۰۶۶ نفر افزایش یافته است.» این آمار نه تنها یک عدد، بلکه تأییدی بر فاجعه‌ای خاموش و مستمر است که سلامت عمومی کلانشهر اصفهان را هدف قرار داده است.

گل‌علیزاده با اشاره به وابستگی شدید کشور به سوخت‌های فسیلی، این معضل را یک مشکل ساختاری دانست و افزود: «وقتی ۹۴ درصد انرژی کشور از سوخت‌های فسیلی تأمین می‌شود، حتی در شرایط رعایت کامل استاندارد‌ها، باز هم با شرایط ناسالم هوا روبه‌رو خواهیم بود.» وی همچنین تمرکز ۷۷ درصد صنایع استان در شعاع ۵۰ کیلومتری شهر اصفهان را به عنوان یک فشار مضاعف زیست‌محیطی برشمرد که در کنار پدیده فرونشست زمین و خشکی تالاب‌ها، وضعیت محیط‌زیست استان را به فاز بحرانی رسانده است.

یکی از معضلات جدی مطرح شده در این همایش، کمبود رفتار مسئولانه در مصرف آب و انرژی عنوان شد. گل‌علیزاده تصریح کرد: «هنوز در خانه‌ها، هتل‌ها و اداره‌ها با الگوی مصرف پرهدر روبه‌رو هستیم و تا زمانی که باور عمومی به بحران شکل نگیرد، نمی‌توان انتظار تغییر داشت.» در حوزه حمل‌ونقل نیز آمارها به شدت نگران‌کننده هستند. ایشان اظهار داشتند: «حدود ۱۷ میلیون خودروی فرسوده در کشور تردد می‌کنند که بخش بزرگی از آن‌ها در کلان‌شهر‌ها فعال است؛ ۸۰ درصد ناوگان حمل‌ونقل عمومی است و بخش زیادی از آن از سوخت دیزل استفاده می‌کند و این وسایل سهم قابل توجهی در انتشار ذرات معلق دارند.» که سهم مستقیمی در آلودگی هوا و مرگ‌های منتسب به آن دارد.

در ادامه این همایش، شیشه‌فروش، مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان، بر اهمیت استفاده از ظرفیت‌های مدنی و علمی تأکید کرد و گفت: «استفاده از ظرفیت خیران، انجمن‌های خیریه و اساتید دانشگاه‌ها برای انتقال داده‌های علمی به مقامات کشوری اهمیت دارد و خروجی این جلسه می‌تواند به تصمیم‌گیری‌های وزارت بهداشت، سازمان محیط زیست و دیگر نهاد‌های مسوول کمک کند.»

شیشه‌فروش اجرای سند جامع کاهش آلودگی هوا، هماهنگی میان وزارتخانه‌ها و شرکت‌های صنعتی، بهسازی منابع آب و احیای تالاب‌ها را از جمله اقدام‌های ضروری دانست و تأکید کرد که سازمان‌های مسوول باید به وظایف قانونی خود عمل کنند. وی همچنین بر لزوم مستندسازی اقدامات علمی تأکید کرد تا این داده‌ها در قالب مقاله و بسته‌های پژوهشی به مقامات کشوری ارائه شده و به تصمیم‌گیری‌های کلان درباره سلامت و محیط زیست کمک کند. مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان در پایان گفت: «اصفهان در مدیریت بحران‌های کشور نقش مهمی دارد و با یکپارچگی میان خیران، صنایع و دستگاه‌های اجرایی می‌توان در مواجهه با سیل، زلزله و دیگر بحران‌ها آماده عمل بود.»

 

گرد و غبار: بحرانی چندوجهی در محاصره جغرافیایی اصفهان

بحران پدیده گرد و غبار در کلانشهر اصفهان یک موضوع پیچیده و چندوجهی است که ریشه در عوامل اقلیمی، زیست‌محیطی، اجتماعی و مدیریتی دارد. اصفهان، به دلیل ویژگی‌های جغرافیایی و اقلیمی خاص خود، در محاصره ارتفاعات قرار گرفته است و این موقعیت موجب محدود شدن جابه‌جایی هوا می‌شود که به تجمع آلودگی‌ها و پدیده گرد و غبار دامن می‌زند. در دهه‌های گذشته، به خصوص پس از آغاز دوره خشکسالی طولانی از سال ۱۳۸۷، تعداد روزهای وزش گرد و غبار در این کلانشهر به شدت افزایش یافته به طوری که در سال‌های اخیر به طور متوسط هر ۹ روز یکبار پدیده گرد و غبار در اصفهان روی می‌دهد. این وضعیت موجب شده تا ۶۰ درصد روزهای دو سال اخیر هوای اصفهان آلوده به گرد و غبار باشد، رقمی که از بسیاری از کلانشهرهای دیگر ایران، از جمله تهران، بیشتر است.

ذرات معلق در هوا با قطر کمتر از ۱۰ میکرون و ذرات ریزتر به راحتی وارد سیستم تنفسی می‌شوند و می‌توانند باعث بیماری‌های تنفسی مزمن، سرطان ریه و مشکلات قلبی شوند. این آلودگی حتی به داخل منازل نفوذ کرده و سلامت میلیون‌ها نفر از ساکنان این کلانشهر را تهدید می‌کند.

 

تالاب گاوخونی و فرونشست: دو عامل تشدیدکننده حیاتی

یکی از عوامل مهم تشدید کننده بحران گرد و غبار در اصفهان، بیابان‌زایی و خشکی زمین در تالاب‌های اطراف مانند تالاب بین‌المللی گاوخونی است که به دلیل سوءمدیریت آب و بحران کم‌آبی تبدیل به کانون‌های بحرانی گرد و غبار شده‌اند و این گرد و غبار به سمت شهر حرکت می‌کند. همچنین فرونشست زمین در این منطقه که به خاطر کاهش سطح آب‌های زیرزمینی رخ داده، به وخامت شرایط محیطی کمک می‌کند و تهدیدی جدی برای جمعیت نزدیک به سه میلیون نفری ایجاد کرده است.

آمارهای شرکت‌های کنترل کیفیت هوا و سازمان‌های محیط زیست نشان داده که روند افزایش گرد و غبار ارتباط مستقیم با تغییرات اقلیمی، کاهش نزولات جوی و مداخلات انسانی در محیط زیست به ویژه استفاده بی‌رویه از منابع آب و نابودی پوشش گیاهی دارد. این عوامل همگی باعث کاهش رطوبت خاک و افزایش بادهای غالب در فصل‌های خاص شده و در نتیجه گرد و غبار طبیعی تبدیل به پدیده‌ای مزمن و بحران‌ساز شده است.

دلایل و ویژگی‌های منحصربه‌فرد بحران گرد و غبار:

• موقعیت جغرافیایی ویژه: اصفهان در اراضی پستی محصور شده با ارتفاعات و نفوذ توده‌های هوای کم‌تحرک، شرایط مناسبی برای تجمع آلودگی‌ها دارد.

• پدیده اینورژن مزمن: سرعت باد غالب نسبتاً پایین و وجود پدیده اینورژن (معکوس دما) که در بیش از ۲۶۰ روز سال رخ می‌دهد، جابه‌جایی هوای آلوده را محدود و پدیده گرد و غبار را تشدید می‌کند.

• بیابان‌زایی و تخریب پوشش گیاهی: خشکسالی‌های طولانی‌مدت، کاهش سطح آب‌های زیرزمینی و خشکی تالاب‌ها مثل گاوخونی و دشت سجزی، مناطق حاشیه‌ای و دروازه‌های شهر اصفهان را به کانون‌های شدید تولید گرد و غبار تبدیل کرده‌اند.

 

پیامدهای گسترده: از قلب تا اقتصاد شهر

گرد و غبار در اصفهان باعث مشکلات بهداشتی جدی از جمله افزایش بیماری‌های تنفسی، قلبی و حتی سرطان در جمعیت شهر شده است. آلودگی مزمن هوا، سلامت عمومی را تهدید کرده و بار مالی زیادی را بر نظام بهداشت تحمیل می‌کند. به علاوه، ورود گرد و غبار به داخل منازل و فضاهای سرپوشیده، زندگی روزمره را مختل و کیفیت زندگی را کاهش داده است.

از لحاظ اقتصادی نیز، کاهش تولید ناشی از کاهش کیفیت هوا، مشکلات در حمل و نقل و همچنین هزینه‌های صرف شده برای مقابله با آثار این پدیده، هزینه‌های کلانی به جامعه و دولت وارد می‌کند. علاوه بر این، نگرانی‌های اجتماعی و اضطراب ناشی از شرایط محیطی خطرناک نیز به شدت افزایش یافته است.

 

راهکارهای مقابله و پیشنهادات مدیریت بحران

برای مقابله با بحران گرد و غبار در اصفهان نیاز است به صورت جامع و فراگیر اقدامات زیر انجام شود:

• مدیریت اصولی منابع آب و احیای پوشش گیاهی: جلوگیری از بیابان‌زایی با احیاء تدریجی پوشش گیاهی مناطق بحرانی و بازسازی تالاب‌ها و کنترل کانون‌های فعال گرد و غبار با مشارکت نهادهای محلی و ملی.

• توسعه کمربندهای سبز: افزایش سرعت و تغییر جهت وزش باد با کاشت کمربندهای سبز به صورت هدفمند، به ویژه در نقاطی مانند دشت سجزی و حوالی تالاب گاوخونی.

• فناوری‌های نوین و اطلاع‌رسانی: استفاده از فناوری‌های نوین پایش آلودگی هوا و اطلاع‌رسانی بموقع به مردم به منظور کاهش مواجهه افراد حساس.

• تقویت همکاری‌های بین‌بخشی: ایجاد سیاست‌های جامع محیط زیستی و توسعه پایدار شهری با تاکید بر کاهش انتشار آلاینده‌های انسانی و اجرای کامل سند جامع کاهش آلودگی هوا.

با توجه به وضعیت بحرانی و ترند افزایشی گرد و غبار و مرگ‌های منتسب به آن، توجه جدی و حیاتی به این مسئله برای حفظ سلامت شهروندان و پایداری محیط زیست کلانشهر اصفهان ضروری است.