آژیر قرمز برای منابع آبی فلات مرکزی؛ مخزن سد ۸۰ درصد خالیتر از میانگین بلندمدت
سقوط ذخیره سد زایندهرود به ۱۱۳ میلیون مترمکعب؛ تنها ۹ درصد از ظرفیت سد آب دارد
مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان از کاهش شدید ذخیره سد زایندهرود به ۱۱۳ میلیون مترمکعب خبر داد. در حال حاضر تنها ۹ درصد ظرفیت سد پر است و بیلان منفی آب با ورودی ۹ و خروجی ۱۲ مترمکعب بر ثانیه، تأمین آب شرب و صنعت را در وضعیت فوق بحرانی قرار داده است.
وضعیت هیدرولوژیک حوضه آبریز زایندهرود در آذرماه ۱۴۰۴، یکی از بحرانیترین مقاطع تاریخی خود را تجربه میکند. بر اساس جدیدترین دادههای اعلامشده از سوی مدیریت بحران استانداری اصفهان، حجم آب ذخیرهشده در پشت سد زایندهرود به رقم نگرانکننده ۱۱۳ میلیون مترمکعب تنزل یافته است. این آمار نشان میدهد که شریان حیاتی استان اصفهان و منبع اصلی تأمین آب شرب میلیونها نفر در فلات مرکزی ایران، با کاهشی ۸۰ درصدی نسبت به میانگینهای بلندمدت مواجه شده و در حال حاضر تنها ۹ درصد از مخزن سد دارای آب است. منصور شیشهفروش، مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان، ضمن تأیید این ارقام، نسبت به ناترازی شدید بین ورودی و خروجی سد هشدار داد و وضعیت فعلی را فراتر از هشدارهای معمول و در مرز تنش آبی مطلق توصیف کرد.
ناترازی؛ پیشی گرفتن مصرف از ورودی آب
یکی از نگرانکنندهترین بخشهای گزارش وضعیت فعلی سد زایندهرود، عدم تعادل آشکار میان حجم آب ورودی به دریاچه سد و میزان آب خروجی از آن است. طبق اظهارات مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان، در شرایط کنونی دبی ورودی آب به سد حدود ۹ مترمکعب بر ثانیه ثبت شده است، در حالی که برای تأمین حداقل نیازهای ضروری شرب و صنعت و جلوگیری از خشک شدن کامل تأسیسات، خروجی سد روی عدد ۱۲ مترمکعب بر ثانیه تنظیم شده است.
این کسری تراز که به صورت روزانه از حجم ذخیره استراتژیک میکاهد، نشاندهنده فشار مضاعف بر منابع آبی باقیمانده است. سد زایندهرود که دارای ظرفیت کل مخزن ۱۴۷۰ میلیون مترمکعب و حجم مفید ۱۰۹۰ میلیون مترمکعب است، برای عملکرد نرمال و تأمین پایدار مصارف فصلی و کنترل سیلاب، نیازمند ذخیرهای معادل ۷۸۳ میلیون مترمکعب (میانگین بلندمدت) است. اما رسیدن ذخیره به کانال ۱۱۳ میلیون مترمکعب، به معنای آن است که سد در آستانه رسیدن به «حجم مرده» (Dead Volume) قرار دارد؛ نقطهای که معمولاً زیر ۱۰۰ میلیون مترمکعب تعریف میشود و برداشت آب از نظر فنی و کیفی با چالشهای جدی مواجه خواهد شد.
بررسی روند ۱۰ ساله؛ سقوط آزاد ذخایر آبی
نگاهی به دادههای آماری یک دهه اخیر (از سال آبی ۱۳۹۴ تا ۱۴۰۴) نشان میدهد که خشکسالیهای پیاپی، تغییر اقلیم و بارگذاریهای بیش از ظرفیت، چگونه نمودار ذخیره آب را نزولی کردهاند. در حالی که در سالهای میانی دهه ۹۰، حجم ذخیره بین ۵۰۰ تا ۷۰۰ میلیون مترمکعب نوسان داشت، اکنون این رقم به سختی به بالای ۱۰۰ میلیون مترمکعب میرسد.
جدول زیر روند تغییرات حجم ذخیره سد زایندهرود را در پایان سالهای آبی اخیر نشان میدهد که گویای عمق فاجعه است:
| سال آبی | ذخیره (میلیون مترمکعب) | پرشدگی | روند تغییرات |
| ۱۳۹۴-۱۳۹۵ | ۷۰۰ | ۶۰٪ | نسبتاً مطلوب |
| ۱۳۹۵-۱۳۹۶ | ۶۰۰ | ۵۰٪ | آغاز روند کاهشی |
| ۱۳۹۶-۱۳۹۷ | ۴۵۰ | ۴۰٪ | کاهش چشمگیر |
| ۱۳۹۸-۱۳۹۹ | ۳۱۹ | ۳۰٪ | تداوم خشکسالی |
| ۱۴۰۰-۱۴۰۱ | ۴۲۷ | ۳۵٪ | افزایش موقت |
| ۱۴۰۱-۱۴۰۲ | ۲۹۲ | ۲۴٪ | بازگشت به مدار نزولی |
| ۱۴۰۲-۱۴۰۳ | ۲۹۷ | ۳۲٪ | ثبات در وضعیت بحرانی |
| ۱۴۰۳-۱۴۰۴ | ۱۹۶ | ۱۶٪ | رکورد کاهشی جدید |
| دی ۱۴۰۴ | ۱۱۳ | ۹٪ | فوق بحرانی |
ریشهیابی بحران؛ از تغییر اقلیم تا بارگذاریهای غیرمجاز
وضعیت فعلی سد زایندهرود معلول یک عامل واحد نیست، بلکه ترکیبی از عوامل طبیعی و انسانی این شرایط را رقم زدهاند. کاهش شدید بارشها در کوهرنگ و زاگرس مرکزی به عنوان سرچشمههای اصلی، ورودی طبیعی رودخانه را بین ۳۰ تا ۶۵ درصد نسبت به بلندمدت کاهش داده است. با این حال، عوامل مدیریتی و انسانی نقش پررنگتری در تشدید این بحران داشتهاند.
برداشتهای بیرویه در بالادست رودخانه، به ویژه پمپاژهای غیرمجاز برای توسعه باغات در اراضی شیبدار استانهای همجوار، بخش قابلتوجهی از آورد رودخانه را پیش از رسیدن به سد میبلعد. علاوه بر این، انتقال آب به خارج از حوضه (از جمله طرح انتقال آب به یزد) و مصارف صنایع در پاییندست، تعادل اکولوژیک زایندهرود را بر هم زده است.
در بخش کشاورزی نیز عدم اصلاح الگوی کشت و ادامه کشتهای غرقابی و پرمصرف، فشار را بر منابع زیرزمینی و سطحی دوچندان کرده است. افت سطح آبهای زیرزمینی ناشی از برداشت ۲۵ هزار حلقه چاه مجاز و غیرمجاز، باعث قطع ارتباط هیدرولیکی آبخوان و رودخانه شده و عملاً بستر رودخانه را به یک زهکش خشک تبدیل کرده است.
چشمانداز پیشرو و هشدارهای مدیریتی
با توجه به حجم فعلی ۱۱۳ میلیون مترمکعبی و پیشبینیهای هواشناسی مبنی بر عدم قطعیت بارشهای مؤثر در کوتاهمدت، اولویت اول و آخر مدیریت استان، تأمین آب شرب برای جمعیت میلیونی ساکن در اصفهان، یزد و کاشان است. در این شرایط، تخصیص آب برای کشاورزی شرق اصفهان عملاً ناممکن به نظر میرسد و صنایع نیز باید به سمت استفاده حداکثری از پساب و بازچرخانی آب حرکت کنند.
منصور شیشهفروش تأکید کرده است که عبور از این شرایط نیازمند مدیریت سختگیرانه مصرف و همراهی تمامی ذینفعان است. هرگونه برداشت مازاد یا عدم رعایت الگوی مصرف در ماههای پیش رو، میتواند منجر به تنشهای اجتماعی و مخاطرات زیستمحیطی جبرانناپذیر شود. رکورد ۱۱۳ میلیون مترمکعبی، زنگ خطری است که نشان میدهد تابآوری آبی اصفهان به پایان رسیده و نیازمند اقدامات فوری در سطح ملی برای احیای زایندهرود و تعادلبخشی به منابع آبخوان است.